Biyologlar - Biyolojiye Gerçekçi Yaklaşım

Böceklerde Salgı Organları

---

Böceklerin salgi organlari Exocrine ve Endocrine olmak üzere iki gruba ayrilir. Exocrine salgi bezleri salgilarini özel kanallar vasitasi ile vücut disina veya vücut içinde gerekli yerlere akitir. Endokrin olanlar ise kanala sahip degildir ve meydana getirdikleri maddeler düffizyon yolu ile kana geçerek bütün vücuda dagilir.
Ekzokrin Salgi Bezleri:
Mum bezleri
Bu bezler Homoptera, Hemiptera ve bazi Coleoptera ve Hymenoptera'larda görülür. Böcek vücudu içersinde çesitli yerlere dagilmis olan bezler vücut disina salgiladiklari maddelerle vücut üzerinde mum tabakasi veya toza benzer bir tabaka meydana getirir. Apis mellifera ve yakin akrabalarinda abdomen segmentelerinin ventralinden ufak levhaciklar halinde mum maddesi salgilarlar.
Kafa içi salgi bezi
Böceklerin kafalarinin içersine yerlesmis ve agiz parçalari ile iliskili mandibula salgi bezi, maxilla salgi bezi ve labium salgi bezi olmak üzere 3 çift salgi bezi bulunur. Mandibula salgi bezi çifti lepidoptera larvalarinda ipek bezi haline dönüsmüstür. Maxilla salgi bezine nadiren rastlanir. Labium bezi çifti ise thorax içersine yerlesmis olup tükrük bezi olarak taninmaktadir. Bu çift bez ortak bir kanal ile çogunluk hypopharynx'in bazalinden agiz içersine salgida bulunur. Lepidoptera larvalarinda bunlarda ipek bezine dönüsmüstür. Salgi havaya çikinca sertleserek iplik halini alir ve tirtil bununla pupa dönemini içinde geçirecegi kozayi örer.
Ipek bezleri
Lepidopteralarda madibula ve labium salgi bezleri ipek bezi haline dönüsmüssede diger bazi böceklerde ipek veya iplik maddesi baska bezler tarafindan salgilanir. Bazi Coleoptera ve Neuroptera larvalarinda ipek, malpigi borucuklari tarafindan meydana getirilir. Diger bazi böceklerde ise deri salgi bezleri ve disi cinsiyet organi ek bezleri tarafindan ipek salgilanir.
Pis Koku Bezleri
Bazi böceklerde birçok deri salgi bezleri pis kokulu salgilarda bulunur. Bu genellikle böcekler için bir korunma durumudur. Hemipterlerde piskoku bezi 3. çift bacaklarin dibinden disari açilir. Coleopter'lerde anüs civarinda bazi Lepidopter'lerde 6-7 abdomen segmentinin dorsalinde bulunur.
Çekici Koku Bezleri
Sosyal yasayan böceklerde bir es tanima, koloni kurma, düsman tanima yuva yapma, alarm verme ve besin yerine dogru iz olusturma da bu bezler görevlidir. Disa salgilanip o türün diger bireyleri üzerinde etkilere yol açan salgilara feromon adi verilir. Bunlardan koku yolu ile etkili olanlara olfaktör feromon'lar, tad yolu ile etkili olanlara oral feromon'lar denilmektedir. Birçok Lepidopteralarda cinsel bakimdan çekici koku bezleri bulunmaktadir. Bunlarin yer ve yapilari tür ve cinsiyete bagli olarak büyük degisiklikler gösterir. Çok defa kanatlarda veya diger kisimlarda özel pullarin dibinde, bacaklarda abdomende bulunmaktadir. Blattidae familyasina bagli erkeklerin abdomeninde cinsel çekici koku yayan salgi bezleri bulunmaktadir. Karincalarda bunlarin yuvasinda yasiyan bazi Coleoptera türlerinde karincalarla beraber yasama bakimindan önemli olan bir takim koku bezleri tespit edilmistir.
Zehir Bezleri
Hymenopotera'nin Apocrita alt takiminda çok gelismis olan zehir bezleri sokucu igne ile birlesmis olup vücudun son kisminda bulunur.
Endokrin Salgi Bezleri:
Çok hücrelilerin tümünde endokrin sistem denen hormon sistemi yeralir. Filogenetik olarak sinir sisteminden kök almistir. Bu nedenle denetim merkezleri sinir merkezleridir. Böceklerde bu merkez nörosekretorik hücrelerdir. Ektoderm kökenli hücrelerin yani nöronlarin meydana getirdigi salgi sivisi veya granülleridir. Hücre gövdesi veya aksonda biriktirilir ve sinirsel uyarim ile aksonlar araciliyla iletilip salgilanir. Uyarilmayi takiben daha sonra tekrar salgilanir. Organizmalarin gelisimi ve aktif devreleri ile bu salgi döngüleri arasinda büyük uyum vardir. Salgilarin bu olaylari baslattigi salgilari hemolenfe verildiginde hormon olarak kabul edilirler. Tabiiki farkli hormonlar farkli islevler olusturur. Yalnizca beyin tek basina çok sayida hormon denetimi yapar. Bu merkez; beyin iç salgi bezlerinin, deri degisimi, kutikulanin sertlesmesi, kalp atisi, bosaltim, vücuttaki su miktarinin ayarlanmasi, fizyolojik renk degisimleri, eseysel bezlerin olgunlasmasi gibi olaylarini denetler. Neurohormonlar hemolenfe verilerek tüm dokulara tasinir. Görüldügü gibi salgi dogrudan veya hücre uzantilariyla bosaltilir. Hücreler arasi bosluklardan miksosöle geçer. Aksonlar ile de bu is gerçeklestirilir, en yakin depolara iletilir ve buradan içerikleri hemolenfe verilir. Endokrin bezleri vücutta çesitli yerlerde bulunur. Vücut fizyolojisini düzenleyen salgilari verirler. Bu salgilara hormon denilmektedir.
Beyin içi salgi bezleri: Oldukça iri hücrelerden meydana gelmis ve beynin çesitli yerlerinde bulunabilen bir salgi bezidir. Böcek gelismesi ile ilgili bazi hormonlar salgilar. Bu beyin hormonu, birçok endokrin merkezi uyardigi için hormona aktivasyon hormonu denir. Bu salgilar özellikle deri degisirme ve baskalasimda (metamorfoza) etkilidir.
Prothorax Salgi bezi: Birçok böcek takiminin larvalarinda bulunan bir çift salgi bezidir. Ektoderm kökenlidir ve birinci gögüs segmentinde yer alir. Bu bezin hormonuna ecdyson denir. Bu salgi bezi diger endokrin bezlerin salgilari ile isbirligi halinde deri degistirme ve metamorfoz gibi olaylari idare eder. Bu nedenle en belirgin gelisimi metamorfozdan hemen önceki dönemdedir ve sonra dejenere olur.
Corpora Cardiaca: Beyinde sentezlenen maddelerin depo organidir. Beyninin gerisinde bir çift olarak yer alir. Ayrica bazi fizyolojik olaylar ve kalp ile barsak kasilmasinin düzenleyen salgilari da içerir.
Corpora Allata : Corpora cardiaca ile yakindan ilgilidir. Gelisme sirasinda büyüyen bu bez yasli böceklerde biraz küçülür. Bu bezin gençlik hormonu yani juvenil hormon salgiladigi ispat edilmistir. Bu hormon gelisme sirasinda ergin karakterlerin zamansiz olarak ortaya çikmasini önler. Ergin halden önceki dönemlerde prothorax bezine zit salgida bulunarak, larva ve pupa dönemlerinin sira ile ortaya çikmalarini saglar. Son larva ve pupa döneminde faaliyeti azalarak bu devrelerin geçirilmesine imkan verir. Bazi ergin disi böceklerde bu bezin hormonu, yumurtalarin normal olarak olgunlasmasini idare eder. Keza ergin böcegin genel metabolizmasi üzerine de etkilidir.
Hormonlarin Birbiriyle Iliskisi
Beyin içi salgi bezlerinin salgiladigi aktivasyon hormonu protorax bezini uyararak ektizonun salinmasini saglarken, diger taraftan Corpora allatayi uyaracak Juvenil h. salinmasina etkili olur. Ektizon ve J. hormon birlikte post embriyonik gelismeyi saglar. Böceklerde gelisme periyodik olmaktadir. Juvenil hormon ve ektizon gerekli titrasyonda oldugu zaman larval pupal gelisme saglanir, sayet juvenil hormonun miktari etkili olacagi konsantrasyondan asagi olursa hayvanda moorfolojik degisiklik yaninda birçok biyokimyasal degismede meydana gelerek metamorfoz gerçeklesir ve hayvan ergin hale gelir. Aktivasyon ve Ektizon hormonunun eksikliginde ise hayvan larval ve pupal diyapoza girmektedir.

---