Ceviz Ağaçları ve Coğrafi Dağılışları
Prof.Dr.Emrullah GÜNEY
Dicle Üniversitesi
Coğrafya Anabilim Dalı Başkanı
Romalıların bolluk simgesi olarak tanıdıkları ceviz (Juglans regia)cevizgiller familyasına mensuptur (Juglandacea).Kışın yapraklarını döken ceviz ağacının 40 türü vardır.
a-İklim Koşulları:Ceviz ağacı ılıman bölgelerin soğukça yörelerinde ,nemli iklim kuşaklarında iyi yetişir.Işıksever (heliofil)ağaç olan ceviz,bu açıdan fıstık ve bademden geride kalır.Yandan gölgelenmeyi de ister.Bir yamacın kuzey yönünü,ışıklı güney yönünden üstün tutar.Yalnız ağaç için ceviz yetiştirilecekse yanlardan gölgelendirmek uygun düşer.Fakat,meyvesini almak için ceviz ağacı yetiştirilecekse ,ağacın her yönden ışık almasını sağlamak gerekir.
Bayağı ceviz(Grek kozu, Yunan cevizi) güney bölgelerde yayıldığı için diğer ceviz türlerine oranla sıcaksever ağaçtır. Bu nedenle Norveç, İsviçre, Finlanda, Britanya adaları, Almanya, Polonya, Macaristan, Fransa ve diğer Avrupa ülkelerinde düşük sıcaklıklarda zarar görür.
Geç ilkbahar,erken yaz soğukları ceviz ağacına ciddi zarar verebilir.Çiçekleri tomurcukları ve 2-3 yaşındaki sürgünleri mahvolur. Fakat bununla birlikte doğal olarak yayıldığı arazide,örneğin Afganistan’da ve İran’ın yüksek dağlık arazisinde deniz düzeyinden 3000 metre üzerinde de yetişerek -30 santigrat derece soğuklara dayanabilir. Bu da gösterir ki, bayağı ceviz aşağı sıcaklığa uyumu açısından elastik ağaç türüdür ve onu iklimleştirerek daha kuzey bölgelere doğru yayılış alanını(areal)genişlendirme olanağı vardır.
Ceviz ,öz doğasına göre dağ ağacı olarak göz önüne alınır ve yabanıl halde Avrupa ve Asya’nın dağlarında biter.Bu ağaç türüne doğal durumda Balkan dağlarının ormanlarında,Yunanistan,Bulgaristan,Romanya,Macaristan,Yugoslavya’da rastlanılır.
Yabanıl olarak ceviz Elbrus dağında deniz yüzeyinden 1400 m ,Afganistan dağlarında da 2700 m ye kadar yükseklerde yetişebilir. Orta Asya cumhuriyetlerinde de doğal durumda Özbekistan,Türkmenistan,Kırgızistan,Tacikistan’da biter. En geniş ceviz ormanı alanları Kırgızistan’da yayılmaktadır. Burada deniz düzeyinden 2300 m ye değin yüksekliğe erişir(Sarı Çelek doğayı koruma alanı).
Ceviz doğal halde de Kafkasya’da yetişmektedir.Büyük Kafkaslar ,Küçük Kafkaslar ve Talış dağlarında ılıman iklim koşullarında büyür.Bol güneş ışınları ve yağışların yeterli düşmesi burada cevizin geniş ölçüde yayılmasına elverişli koşulları yaratmıştır. Ceviz,Transkafkasya’da
3.Jeolojik Çağda geniş bir yayılış gösteriyordu. Fakat sonradan iklimin değişmesi sonucunda yayılış alanları kısalmıştır.Kretase döneminin relikti sayılan çınarla birlikte karışık orman oluşturması cevizin de antik ağaç olduğunu ispatlamaktadır.
b-Toprak:Bayağı ceviz (Juglans regia)Avrasya’da Atlas Okyanusundan Mançurya’ya kadar doğal olarak yetişir.
Ceviz ağacı,çeşitli bitekliğe sahip bütün topraklarda biter.Olağan büyüme gösterebilmesi için toprakta yeterince nem bulunmalıdır.Çok nemli ve bataklaşmış topraklar ile çok kuru ve tuzlu topraklar ceviz için elverişsiz sayılır.Ceviz,nötral ve kalevi toprakları daha çok yeğler.
Ceviz ağacının en iyi yetiştiği yerler nemli toprakların bulunduğu kuzeye bakan yamaçlar ,çay yataklarındaki zengin birikimlerdir.İyi gelişen mil kökü ve çok uzaklara yayılan yan kökleri olduğu için derin topraklarda iyi sonuç verir.
Ceviz ağacının su rejimine bakıldığında mezofit bitkilere katılarak incelenir.Fakat,birçok durumlarda ceviz,kuraklık çeken yörelerde de iyi gelişebilmektedir.Kuraklığa dayanıklı oluşu cevizin müşkülpesent olmadığının belgesidir.Ağacın derine işleyen güçlü kök sistemi gösterir ki,ceviz ağaçları güzün sulandığında sonraki yıl hem iyi boy atar,hem de bol ürün verir.Buradan anlaşılmaktadır ki ,kuraklıktan sıkıntı çekilen yerlerde,ceviz ağacını sulamak bir zorunluluktur.
c-Yetiştirilmesi:Ceviz,meyvesinden üretilir.Yenilen meyve aynı zamanda tohumdur.İrileşen ve serpilen ağaç yalnızlığı sever.Büyürken fazla havaya gereksinimi vardır.Bu nedenle fidanların arası 15 metreden az olmamalıdır.Ceviz,elverişli toprak-iklim koşullarında 30-35 m yüksekliğe erişebilir.Gövde kalınlığı 1.5-2.0 metre olabilir.Ceviz uzun ömürlü ağaç olup,400 yıl ve daha çok yaşayabilir.
d-Meyveleri:Cevizin meyveleri eylülün ikinci yarısında ,bazı türleri ise ağustos sonunda meyvelerini olgunlaştırır.Ceviz ağacı 7-10 yaşında,bazı türleri 3-4 yaşında ve hatta 1 yaşında meyve vermeye başlar.Her yıl meyve biter.En yüksek meyve vermesi 50-100 yaşında izlenir. İyi gelişmiş bir ağaçtan 100 kg ve daha çok meyve sağlama olanağı vardır.Meyveler bir-bir ,iki iki, üç üç yerleşir.Bol ürün verdiği yıllarda 4-5 adet bir arada bulunabilir.Salkım şeklinde meyve veren ceviz türleri de vardır.Her salkımda 20 tane meyve olur (üzüm türü ceviz).
e-Çiçekleri:Cevizin çiçekleri tek eşeylidir.Erkek ve dişi üreme organları aynı ağaç üzerinde,taçyaprağı olmayan değişik çiçek kümelerinde yer alır.Erkek çiçek kümesine kedicik ya da tırtılsı denir.Genç sürgünlerin özü bölmelidir.
f-Yaprakları:Ceviz yaprakları 5 ila 23 arasında değişen kısa saplı yaprakcıklardan oluşur.Yaprakları ovulunca kendine özgü bir koku yayar.Suda kaynatılınca kahverengi boya elde edilir.
Ceviz,yaprak döken ağaçtır.Bir halk sözünde giyinme ve soyunma ceviz ağacının yapraklanmasıyla koşutluk dile getirilmiştir:Ceviz yaprak açtı soyun,ceviz yaprak döktü,giyin.
Ceviz yaprağından acı bir boyarmadde sağlanır(Juglon).Yapraklar aynı zamanda iştahaçıcı,
Kabız yapıcı,kan şekerini düşürücü,güçlendiricidir.Deri hastalıklarında antiseptik olarak değerlendirilir.
Ceviz yaprağı insektisid özelliğe sahiptir.Yünlü dokuma eşyaları güveden bu yapraklarla korunur.Birçok zararlı böcek ceviz yaprağından kaçar.Eski çağlarda evlerin yakınına ceviz ağaçları dikmişlerdir.Amerika’ya göç eden Avrupalılar da otlakların değişik yerlerinde ceviz ağacı yetiştirmişlerdir.Böylece yazın sıcak günlerinde sığırlar bu ağaçların gölgesinde şiddetli güneşten korunurlar;hem de buralar zararlı haşarat bakımından daha sakin ve güvenlidir.Çünkü zararlı böcekler ceviz gölgesinden hoşlanmazlar.
g-Odunu:Ceviz ağacı bir sanayi hammaddesi gibidir ve hiçbir şeyi boşa gitmez,telef edilmez.Bu nedenle Kafkasya’da cevize kombinat ağaç denir.İnsan yaşamında,halk ekonomisinde her ağacın,otun,çiçeğin,çalının bir değeri vardır;fakat,cevizin yeri başkadır ve diğer birçok ağaçtan çok üstündür.
Cevizin odunundan endüstride yararlanılır.Odunun özeği boz kahverenkli;üst deri kısmı ise boz renkli olur.Sıcak bölgelere göre doğru ceviz odununun rengi koyulaşır.
Ceviz odunu mobilya yapımında değerlendirilmektedir.Anadolu Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde camilerin mihrap ve minberleri ,kuran rahlesi ve mahfaza kutuları,vaaz kürsüsü,
Sandık,kapı,pencereler ceviz odunundan yapılmış ve üstün sanat eserleri üretilmiştir.Günümüzde birçok müzede bunların örneklerini görmekteyiz.
Ateşli silahlar ok ve yayın yerini aldıktan sonra ceviz odununa duyulan gereksinim artmıştır.
Tüfek kundakları yüzlerce yıldan bu yana ceviz odunundan yapılır.Macaristan,Slovakya ve Çek Ülkelerinde bu ağacın iyi değerlendirilmesiyle döviz kazanilmaktadır.Tüfek dipçiği yanında masif mobilya yapımında da ceviz kerestesi çok makbuldür.Maraş işi sehpalar,çeşitli ev kullanım eşyaları,büfeler,kaplama biçiminde günümüzde ceviz odununun kullanıldığı alanlardır. Türk folklorunda ceviz ağacı gelin sandığı olarak yerini almıştır.Çocukların ve erişkinlerin de binlerce yıl oynadığı bir oyunda da cevizin yeri vardır.
h-Meyvesi:Ceviz,meyve olarak çok yönlü değerlendirilen bir üründür.Halk ilaçlarında olduğu kadar farmakolojide,tıpta cevizin yeri önemlidir.Cevizde bol miktarda doymamış yağ asitleri(68-75)vardır.Cevizin içinin havayla temasında hemen kararıvermesi bu nedenledir.Cevizde protein oranı %15-20 kadardır.Madensel elementler bakımından zengindir:Potasyum,fosfor,mağnezyum,kalsiyum,demir.Özellikle C vitamini açısından en zengin meyvelerden birisi cevizdir.Bir kilo ceviz 3000 kalori enerji verir.Ceviz yağından xx.yüzyıl başlarından bu yana yararlanılır.Ceviz yağı müshil ve safra artırıcı olarak kullanılır.
Azerilerin ve Gürcülerin cevizden kokulu ,tatlı,besleyici çörek yapmaları ünlüdür.Ceviz lapası katılmış salatalar da hoş kokulu ve çok tatlı ,besleyici olur.Büyük hekim İbni Sina ,eserlerinde cevize özel yer vermiş ,güçlü bir gıda ve iyileştirici,sağaltıcı özelliğe sahip bir meyve olarak göstermiştir.
ı-Türleri:Cevizin en tanınmış türleri şunlardır:
adi ceviz(Juglans regia)
kara ceviz(Juglans nigra)
boz ceviz(Juglans cinerea)
Adi-Bayağı cevizin anayurdu İran’dır.Odunu ve meyvesi değerlidir.20-30 metre boy
Yapabilir.Yaprakları 5-9 yaprakcıklı ,düz kenarlı ve kokuludur(ıtırlı).Erkek çiçek önceki
Yılın dalları üstünde yer alan bol çiçekli sarkık kümeler oluşturur.Dişi çiçekler ise genç sürgünlerin ucunda 1-3 kadarı bir arada bulunur.
i-Türk cevizleri:Anadolu’da yetişen başlıca ceviz türleri şunlardır:Ağustos cevizi
Beykoz cevizi,Cevkel cevizi,Kaman cevizi,Niksar cevizi,Uzun ceviz.
Anadolu bir ceviz yurdudur.İklim ve toprak koşulları açısından bu yarımadanın birçok yeri
İdeal yetişme alanı olma özelliği gösterir.Bitlis çayı vadisi gibi Doğu Anadolu’da birçok dere,ceviz ağaçlarıyla ünlüdür.Fakat ne yazık ki bilinçsiz halk birçok yerde bunun değerini bilememiş,çoğaltmak bir yana ,var olanları da kesmiştir.Coğrafyacı Hüseyin Saraçoğlu bundan dert yanmaktadır.”Kiğı derelerinde pek bol ceviz yetişir.İstanbul’lu bir tüccar,hevese kapılarak buradan binlerce liralık ceviz kütüğü satın almıştır.Burası,kuzeyinde Sansa boğazından geçen demiryoluna ancak 50 km lik bir mesafe olduğu halde ,yolsuzluktan,bu değerli kütükler,aradan birkaç sene geçtiği halde,bir türlü demiryoluna kadar taşıtılamamış,dolayısıyla bu kütükler çürümüş,tüccarın paraları da heder olup gitmiştir.”
Kiğı derelerinde her biri yüzlerce yıllık bu ceviz ağaçları ulusal bir servettir.Meyveleriyle,
Yapraklarıyla,keresteleriyle büyük bir değer taşımaktadırlar.Kesilmeselerdi de meyve vermeye
Devam etseydiler daha iyi olacaktı.Fakat,madem kesilmediler,yerlerinde bırakılmayıp,çürümeye
Terk edilmemeliydiler.
j-Hastalıkları:Bakteriyoz ve antraknoz ,cevize musallat olan en önemli hastalıklardır.Böceklerden carpocapsa adlı meyve kurdu zarar verir ve ürün yitimi ortaya çıkar.
k-Türkiye’de ceviz üretimi 1979’da 150 bin ton idi.3 milyon 225 bin ağaçtan 1984 istatistiklerine göre ise 112 bin ton ceviz elde edilmiştir.Ülkemizde cevizin en çok yetiştirildiği iki il de Karadeniz bölgemizde yer almaktadır.Zonguldak 6 bin ton ve Kastamonu 6 bin ton ile ilk sıradadır.
Uzun ömürlü,iri yapraklı,gövdesi çok kalınlaşabilen,geniş ve dallı budaklı,görkemli,güzel görünüşlü bir ağaç olan cevizin korunması,yetiştirilmesi,çoğaltılması gelecek açısından büyük bir ekonomik değer taşımaktadır.Roma İmparatorluğu halkının bolluk simgesi olarak tanımladığı ceviz,geleceğin de ekmek ağacıdır.Ülkemizde sayılarını artırmak,sağlanan ürünü nitelik ve sayıca çoğaltmak önemlidir.
Kökü derinlere inen bu görkemli,yarayışlı ağacın yetişebileceği,kolayca çoğaltılabileceği hafif yumuşak,çok nemli olmayan topraklı,kireci az ve kumlu yerlerin ülkemizde ne denli geniş alanlarda bulunduğunu düşünürsek Akdeniz havzasında cevizin en bol yetiştirilebileceği,en yüksek ürün alınabileceği ülkenin Türkiye olması çok doğaldır.Türkiye Balkanların,Kafkasyanın,Ortadoğunun ve Doğu Akdenizin en çok ceviz meyvesi elde olunan bir ülkesi olabilir.Atalarımız,cevizi eken meyvesini yiyemez demişlerdir.Fakat,günümüzde çok kısa sürede meyve veren ceviz türleri vardır.Yalova Meyvecilik Araştırma Enstitüsünde Türk cevizleri üzerinde çalışmalar yürütülmektedir.Artık,toprağa bırakılan tohum,birkaç yılda ürün verebilmektedir.
Cevizin değerini bilmek ,varolanları korumak,yeniden yetiştirmek ulusal bir görev sayılmalıdır.
Tabiat ve İnsan, Mart 2008 sayısında yayınlanmıştır. (S.31-34)
www.ttkder.org.tr
Botanik
-
Bitkisel Hormonlar Nelerdir?
-
Bitkisel Hormonları Nelerdir? Auxinler - Oksin Bitki Büyüme Hormonlarının Görevleri Nelerdir?
-
Pinus cembra - İsviçre Fıstık Çamı
-
Pinus banksiana - Banks çamı
-
Pinus aristata (Higori çamı)
-
Palinoloji – Polen Bilimi Hakkında Bilgi
-
Kaktüsgiller - Cactaceae Hakkında Bilgi
-
Papatyagiller - Asteraceae Hakkında Bilgi
-
Karanfilgiller - Caryophyllaceae Hakkında Bilgi
-
Periyant Nedir ? Periant (Çiçek Örtü Yaprakları)
-
Bitki Yaprak Tipleri Ve Görevleri - Yaprak Çeşitleri
-
Bitkilerde Gövde Çeşitleri ve Gövdenin Görevleri Nelerdir ?
-
Opuntia ficusindica - "Dikenli İncir"
-
Bitkilerde Bulunan Doğal Renk Maddeleri
-
Bitki Stresi: Abiyotik ve Biyotik Faktörler