Dünya’nın Tarihi ve Önemli Doğa Olayları

Yaklaşık 4.6 milyar yaşındaki dünya bu yaşı ile görece genç bir gezegen sayılır. Dünyanın 4.6 milyar yıllık tarihini doğa tarihi anlamında düşündüğümüzde iki bölüme ayırabiliriz. Birinci bölüm dünyanın oluştuğu 4.6 milyar yıl öncesinden başlayıp Kambriyen patlaması denilen ve dünya üzerinde canlı çeşitliliğinin inanılmaz bir şekilde arttığı yaklaşık 540 milyon yıl öncesinde başlayan zaman dilimi ile sona erer. Bu dönem Prekambriyen olarak adlandırılır. Bu dönemde dünya üzerinde ilk canlılar görülmeye başlayıp dünya yavaş yavaşa yaşam için elverişli bir hale dönüşür. İkinci dönem ise Kambriyen patlaması ile yaklaşık 540 milyon yıl önce başlayıp günümüze kadar gelir ve Fanerozoik olarak adlandırılır. Bu dönemde dünya canlıların istilasına uğramıştır. Önce denizde başlayan canlılık ilerleyen zamanlarda karalarda da hâkimiyet sürmüştür. Özellikle ikinci dönem doğa tarihi müzeciliği anlamında çok büyük önem taşır.

1.Prekambriyen Dönem (4.6 Milyar-541 Milyon): Bu dönem dünya tarihinin en önemli dönemi olsa da, canlılık çeşitliliği anlamında Fanerozoik dönemle karşılaştırılamaz. Hadean, Arkeyan ve Protezorik olmak üzere üç eona ayrılır.

A.Hadean(4.6-4 Milyar): Dünyanın ortaya çıktığı dönem ile başlar. Bu dönemde ilk okyanuslar ve atmosfer oluşmaya başlar. Bu dönemde dünya atmosfer tam olarak oluşmadığı için güçlü meteor bombardımanına maruz kaldı. Dünya üzerinde kayaçların ilk izleri görülmeye başladı.

B.Arkeyan (4-2.5 Milyar): Canlılığın ilk ortaya çıktığı zaman dilimi olmasından dolayı doğa tarihinin en önemli dönemlerinden birisi, hatta en önemlisidir. İlk kayaçlar bu dönemde oluştu. Volkanik ve metamorfik kayaçlar daha sonra büyük kıtaları oluşturacak küçük kıtacıkların oluşmasını sağladı. Okyanuslarda mikrobiyal yaşam başladı. Döneme adını da veren tek hücreli mikroorganizmalar olan Arkeyalar okyanuslarda yayılmaya başladı. Bu dönemin en önemli özelliği diyebileceğimiz olay mavi-yeşil alglerin (siyanobakteriler) ortaya çıkmasıdır. Bunlar fotosentez yapabilen bakteriler olup okyanuslara oksijen vermeye başladılar ki bu gelişme de ileride patlak verecek canlı çeşitliliğinin en önemli aşamasıdır.

C.Protezorik (2.5 Milyar-541 Milyon): Dünya’nın kabuğunun soğuması ile beraber ilk büyük kıta olan Rodinia oluştu ve tektonik hareketler sonucu sürüklenmeler görüldü. Bu dönemde biri 2.4 Milyar yıl öncesinde ve diğeri 650 milyon yıl kadar önce olmak üzere iki büyük buzul çağ meydana geldiği düşünülmektedir. Bu dönemlerde okyanuslar da dâhil olmak üzere bütün dünyanın buzul ile kaplanmış
olduğu düşünülmektedir. Çözülmüş tuzlar denize tuzluluğunu kazandırdı. Bir önceki dönemde algler tarafından meydana getirilen oksijenin okyanuslarla beraber atmosfere de salınmaya ve bol miktarda bulunmaya başladı. Bu da Arkeyaların büyük miktarda yok olmalarına neden oldu. Yine oksijenin varlığı bu dönemin sonlarına doğru ilk çekirdekli canlıların ortaya çıkmasını sağladı.

2.Fanerozoik (541 Milyon - Günümüz) : Bu dönem diğer dönemin 8 de 1 i kadar küçük bir zaman dilimini kapsasa da canlılığın göstermiş olduğu devasa çeşitlilikten dolayı çok önemli bir yer tutar. Bu dönemde kıta hareketleri sonucunda kıtalarda kırılmalar ve birleşmeler meydana geldi. Buz tabakalarında büyüme ve küçülmeler görüldü. Canlılık inanılmaz boyutlarda gelişme ve çeşitlenme gösterdi.

A.Paleozoik (541-252 Milyon)

a.Kambriyen(541 -485 Milyon) : Bu dönem ‘Kambriyen patlaması’ olarak bilinen ve canlılığın ortaya çıkması ve hızlı bir şekilde çeşitlenmesi ile anılır (yaklaşık olarak 25 milyon yıllık bir süreçte). Kambriyenin başlamasından hemen önce Rodinia parçalandı ve Gondvana ile Laurentiya’yı oluşturdu. Hava sıcak ve nemli idi. Protezorik dönemde görülmeye başlayan ve Edikara faunasına dâhil edilen ilk çok hücreliler bu dönemde de görüldü. Bu canlıların kabukları olmadığı için dolaşırken bıraktıkları izler veya yuva delikleri     ile tanımlanabiliyorlar (iz fosiller). Üç loblu gibi eklembacaklılar bu dönemin ortalarına doğru görülmeye başlandı. Bu dönemin belki de en önemli özelliği ilk omurgalıların ortaya çıkmasıydı (Yunnanozoon ve Pikaia).

b.Ordovisyen(485-443 Milyon):Bu dönemde artana canlı çeşitliliği yeni bir çevre ve beslenme ağı oluşmasına yol açtı. Bu dönemin önemli özelliği ilk çenesiz balıkların ortaya çıkması oldu. Karada yaşama ait ilk izler daha sonraki dönemde ortaya çıksa da, Ordovisyen döneme tarihlendirilen iz fosiller bu dönemde karada canlılar olduğunu göstermektedir. Karada bıraktıkları iz fosillerden yola çıkarak tam olarak olmasa da belli sürelerle karada zaman geçirdikleri düşünülebilir. Dönemin sonunda meydana gelen büyük bir kitlesel yok oluş ile önemli miktarda canlı türü yok oldu.

c.Silüryen (443-419 Milyon): Kıtaların çarpışması ile Lavrasya adındaki süper kıta oluştu. Bu dönemde yaygınlaşan çenesiz balıklarla beraber okyanuslarda çeneli balıklar da görülmeye başlandı. Önceki dönemde geçici olarak karaya çıkan canlılar bu dönemde kalıcı olarak karaya yerleşti. Damarlı bitkiler ve kara yosunları ile beraber eklembacaklılar da kara yaşamına uyum sağlayarak yayılmaya başladılar.

d.Devoniyen (419 - 358 Milyon): Bu dönem de birçok ilki içinde barındırır. Bu dönemde denizde balık çeşitliliği arttı ve köpek balıkları ile kemikli balıklar görülmeye başlandı. Tohumlu bitkiler ve ormanlar bu dönemde ortaya çıkıp yayılım göstermeye başladı. Bu dönemin belki de en önemli özelliği omurgalıların karada yaşamaya başlamasıdır. Amfibi denilen iki yaşamlılar hem kara hem de suda yaşamaktaydılar. Ayrıca ammonitler de ilk kez bu dönemde görülmeye başlandı.

e.Karbonifer(358-298 Milyon): İsminden de anlaşılacağı üzere dünya kömür yataklarının çoğu bu dönemde oluştu. İki kıta Gondvana ve Lavrasya birleşerek Pangea’yı oluşturmaya başlarlar. Yeryüzünün büyük kısmı yağmur ormanları ile kaplıydı, iklim çok nemli ve tropikti. Ormanların iyice yaygınlaşması sonucu birçok böcek türü ortaya çıktı. Amfibilerin yanında bu dönemde tamamen kara yaşamına uyum sağlamış canlılar da görülmeye başlandı. İlk sürüngenler ortaya çıktı. Dönemin sonlarına doğru memelilerin ataları sayılan türler ortaya çıkmaya başladı.

f.Permiyen(298-252 Milyon): Paleozoik çağın son dönemi olan Permiyen büyük bir kitlesel yok oluş ile anılmaktadır. Tüm türlerin % 90 ı yok oldu. Karboniferde başlayana Pangea’nın oluşum süreci bu dönemde tamamlanır. Dönemin başında buzul çağı etki göstermekteydi. Tüm dönem boyunca kuraklık egemen oldu. Sürüngenler iyice dağılım göstermeye başladı ve memeli benzeri sürüngenlerin sayıları artmaya başladı.

B.Mezozoik (252-66 Milyon)

a.Trias (252-201 Milyon): Dönemin sonuna doğru dev kıta Pangea’da kırılmalar başlar. Mevsimsel farklılıklar çok yüksektir; ya çok yağış ya çok kurak dönemler vardır. Denizlerde yırtıcı sürüngenler hakimdi. Kaplumbağalar ilk kez bu dönemde görülmeye başladı. Açık tohumlu bitkiler karalara hakimdi. Bu bölümde karasal hayvanlar anlamında en önemli olayları memelilerin atası olduğu düşünülen Cynodonta’ların ve ilkin dinozorların ortaya çıkmasıydı. Dönemin sonlarına doğru kemirgen ebatlarında gerçek memelilerin ortaya çıkmasıdır.

b.Jura (201-145 Milyon): Bu dönemde iklim önceki döneme göre daha dengeli bir hal aldı. Denizlerde ilk modern kemikli balıklar ortaya çıkmaya başladı, ayrıca gerçek timsahlar da bu dönemde görülmeye başlandı. Yine bu dönemin en önemli özelliklerinden biri, hatta belki en önemlisi, ilk kez kuşların ortaya çıkmasıdır. Otobur ve etobur dinozorlar ortaya çıktı ve karalara egemen hale geldiler.

c.Kretase(145-66   Milyon): Bu dönemde Lavrasya ve Gondvana tamamen ayrılmıştır. Denizlerde dev yırtıcı sürüngenler hüküm sürüyordu, ayrıca ilk modern köpekbalıkları da bu dönemde görülmeye başlandı. Bu dönemde
çiçekli bitkiler ilk kez görüldü ve bununla beraber arı, karınca ve kelebek gibi birçok böcek türü de ilk kez ortaya çıktı. Dinozorlar için tepe noktası olan bu çağda yeni türler ortaya çıktı ve karada baskın halde yaşadılar. Dönemin sonunda doğ tarihinin en büyük ve en tartışmalı yok oluşlarından birisi yaşandı. Türlerin %60 - 80 ı yok oldu. Kesin nedeni bilinmese de bir göktaşının buna neden olduğu düşünülmektedir.

C.Senozoik(66 Milyon-Günümüz)

a.Paleojen (66-23 Milyon)

-Paleosen(66-56 Milyon):Kıta oluşumları başladı. Böylece farklı bölgelerde yaşayan canlılar farklı uyum süreçleri geçirerek değişimler geçirdiler. Dinozorlardan boşalan yerleri ilkel memeliler kapladılar. Dev etçil kuşlar da bu dönemde yaygındı.

-Eosen(56-34 Milyon): At, gergedan, primat, fil ve domuz gibi memeli takımlarının ilk temsilcileri bu dönemde görülmeye başlandı. Balinalar, yarasalar ve ilk modern kuşlar da bu dönemde ortaya çıktı. Tek toynaklılar bu dönemde görülmeye başladı.

-Oligosen (34 -23 Milyon): Bu dönemde iklimde görülen önemli ısı düşmesi nedeniyle buzullar oluşur. Modern çiçekli bitkiler ortaya çıkmıştır. Eosen’de ortaya çıkan tek toynaklılardan sonra bu dönemde çift toynaklılar da görülmeye başlandı.

b.Neojen(23-2.58 Milyon):

-Miyosen(23-5.30 Milyon):Bu dönemde kıtalar modern biçimlerini almaya başlamıştır. Oligosen’de soğuyan hava tekrar ılıman bir hal alsa da dönemin sonlarına doğru yine bir soğuma eğilimi başlar. Memelilerin ilkel türleri yok olup modern memeliler ortaya çıkmaya başlamıştır. İnsan evrimi açısından çok önemli bir dönemdir. Bu dönemde insan şempanze ayrımı olmuş ve ilk hominidler ortaya çıkmıştır.

-Pliyosen(5.30-2.58 Milyon): Bu dönemde hava iyice soğumuş ve buzullar önemli miktarda artmıştır. Dönemin sonlarına doğru buzul çağı başlamıştır. Birçok hayvan artık modern biçimlerine ve ebatlarına kavuşmuştur. Bu dönemde hominidler hızla evrimleşmişlerdir ve evrim sürecindeki belki de en önemli olay olan iki ayak üzerinde dik yürüme konusunda uzmanlaşmışlardır. Ayrıca dönemin sonlarına doğru Homo cinsinin ilk üyeleri ortaya çıkmıştır.

c. Kuaterner(2.58-Günümüz):

-Pleistosen (2.58 Milyon -10.000): Buzul çağı olarak bilinen bu dönemde hem insan hem hayvanlar için önemli göçler meydana gelmiştir. Dönem sonunda birçok hayvan türü yok olmuştur. Ancak bu yok oluşun öncekilerden farkı, insan etkisinin de neden olmuş olma ihtimalidir. Bu dönemde büyük yırtıcılar ve mamut gibi dev otoburlar hüküm sürmüş ve dönem bitmeden yok olmuşlardır. İnsan evrimi bu dönemde en hızlı seyrini göstermiş; anatomide hızlı değişmeler olmuş ve anatomik modern insan bu dönemde ortaya çıkmıştır. Bu dönem buzul çağının sona ermesi ve ılıman iklimin başlaması ile biter.

-Holosen(10.000-Günümüz): Önceki dönemler ile karşılaştırıldığında süre anlamında en kısa dönem olmasına rağmen, teknolojik gelişmelerin çok hızlı gelişmesi doğa tarihi anlamında olmasa bile, insanlık tarihi anlamında değişimin en çok olduğu dönemdir. Genel olarak jeolojik çağ olarak tanımlanmaz.

Hazırlayan: Ahmet İhsan Aytek

Kaynaklar:

Birkx, J.H. (ed).2006. Encyclopedia of Anthropology. Sage Publications.
Demirsoy, A. 2000. Kalıtım ve Evrim(11.baskı). Meteksan Matbaacılık.
Günergün, F. 2010. Mektebi Tıbbıyei Şahane’nin 1870’li Yılların Başındaki Doğa Tarihi Koleksiyonu.
Çeviri Yazı, Osmanlı Bilimi Araştrmaları338 Xl/ 1-2: 337 -344.
Gürel, A.O. 2001. Doğa Bilimleri Tarihi. İmge Kitabevi.
İslamoğlu, Y. 2012. Kemaliye ‘Prof. Dr. Ali DEMİRSOY Doğa Tarihi Müzesi’. Popüler Bilim. Haziran-Temmuz sayısı, 37-40.
Keleş, V. 2003. Modern Müzecilik ve Türk Müzeciliği. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Cilt 2, Sayı 1-2.
Millar, D., Millar, I, Millar, J. ve Millar, D. 200. The Cambridge Dictionary of Scientists(second edition). Cambridge University Press.
http://www.amnh.org/
http://www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr/
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/jeolojik/
http://www.britannica.com/
http://www.childrensmuseum.org
http://www.childrensmuseums.org
http://www.hands-on-international.net
http://icom.museum/
http://www.istanbul.edu.tr/eng/jeoloji/muze/M.htm
http://www.jeoloji.itu.edu.tr/Icerik.aspx?sid=8819
http://kemaliyemyo.erzincan.edu.tr/40
http://www.kulturvarliklari.gov.tr
http://www.mnhn.fr/
http://www.mnh.si.edu/
http://www.mta.gov.tr
http://www.naturkundemuseum-berlin.de
http://www.nhm.ac.uk
http://www.nhm-wien.ac.at
http://www.stratigraphy.com
http://www.tabiattarihi.ege.edu.tr
http://www.wikipedia.org/

#dünya’nın #tarihi #önemli #doğa #olayları