KÖK HÜCREARAŞTIRMALARI VE ETİK BOYUTU
1. KÖK HÜCREARAŞTIRMALARI VE ETİK BOYUTU AYSEL KARAGÖZ DOKU MÜHENDİSLİĞİ BIOTECHNOLOGY
2. İÇERİK• Kök hücre (KH) ve kullanım alanlarına ait genel bilgiler
- Kök hücre nedir?
- KH çeşitleri ve kaynakları (elde edilme şekilleri)
- Kullanım alanları
• Kök hücre araştırmalarına dair Etik sorular
• Kök hücre araştırmalarının yasal boyutu
• Kök hücre ve Doku mühendisliği
• Görüş, öneri ve tartışmalar
3. KÖK HÜCRE (KH) Kök hücreler vücudumuzda bütün doku ve organları oluşturacak şekilde farklılaşabilme ve sınırsız bölünebilme potansiyeline sahip, kendi kendini yenileyebilen ana hücrelerdir.
4. Herhangi bir organa ait olan hücreler yaşamlarını o doku ya da organa aithücre olarak geçirirken ve çoğalırken, KH aldıkları sinyallere göre istenilen hücreyi oluşturabilirler. 1. Sınırsız bölünebilme ve çoğalma 2. Herhangi bir işlev için özelleşmemiş olma 3. Özelleşmiş hücrelere dönüşebilme
5. KH ÇEŞİTLERİ KH Elde Farklılaşma edildikleri potansiyeli doku
6. • Elde edildikleri dokuya göre KH; Embriyonik kök hücreler; 4-5 günlük embriyohücrelerinden, blastosist denilen iç hücre kitlesinden, Fetal KH; gebeliğin istemli ya da istemsiz olaraksonlanmasıyla elde edilen fetal dokudan, Kordon kanı KH; doğumun hemen ardındangöbek kordonunun bebeğe yakın kısmındaki kandan, Yetişkin KH; kemik iliği, yağ doku, karaciğer, dalak gibi yetişkin doku ve organlarından,
7. • Farklılaşma potansiyellerine göre KH; 1. Totipotent KH 2. Pluripotent KH 3.Multipotent KH Tüm doku ve Birçok doku ve Özelleşmiş hücrelere organlara organa dönüşebilen dönüşebilen KH. dönüşebilirler. KH. Fetal, kordon kanı, (1-4 günlük embriyo) Döllenmeden yetişkin KH. sonraki 5. günden itibaren oluşan embriyonik kök hücreler.
8. EMBRİYONİK KÖK HÜCRELER• Embriyonik KH‟ler, in vitro fertilizasyon merkezlerinde, döllenmeden 4-5 gün sonra oluşan embriyoların, blastosist adlı yapılarındaki iç hücre kütlesinden elde edilir.
9. • EKH „ler genellikle in vitro fertilizasyon (tüp bebek) ünitelerinden elde ediliyor.• Başarı oranını arttırmak adına hazırlanan ve dondurularak saklanan embriyolardan kullanılmayacak olanlar ailenin izni alınarak KH kaynağı olarak kullanılıyor.
10. EMBRİYONİK KÖK HÜCRELER• Hızlı çoğalma yetenekleri diğer KH tiplerine göre daha fazladır.• Çoğalma çeşitliliği çok fazladır, yani farklılaşma potansiyelleri oldukça yüksektir.• Telomerleri çok uzun olduğundan daha uzun yaşayabiliyorlar (laboratuvar ortamında 2 yıl kadar).
11. FETAL KÖK HÜCRELER • Embriyo döllenmeden sonra yaklaşık 7-8 haftalık iken fetüs adını alır. • Fetüs dokularında bulunan KH fetal kök hücrelerdir. • İstemli ya da istemsiz olarak sonlanan gebeliklerden elde edilir. • Fetüs KH farklılaşarak kromozom sayısını yarıya indirip yumurta ya da sperm hücresine dönüşebilir, ancak tek başına bir organizmayı oluşturabilme yeteneğine sahip değildir.
12. Fetüsten elde edilen kök hücreler gelişimin daha geç safhasında elde edildiği için çoğalma potansiyeli embriyonik kök hücreye göre daha azdır. Hasarlı fare beyinine insan fetal kök hücre nakli sonrası makroskopik görünüm (sağda)
13. KORDON KANI KH • 1980li yılların başında, kordon kanında kök hücrelerin bulunduğu ve bu hücrelerin tedavide kullanılabileceği fikri ortaya atılmıştır. • Kordon kanından elde edilen kök hücrelerin avantajı, hücreleri etkileyen dış etmenlerle henüz karşılaşmamış olmalarıdır. • Kordon kanı alınan bebeğin, doku grubu uyduğu takdirde anne, baba ve diğer kardeşleri için kullanılabilir.• Kordon kanı KH ile kanser, bağışıklık sistemi hastalıkları, bazı kan hastalıkları gibi hastalıkların tedavisinde kullanılabileceği düşünülmektedir.
14. • Kordon kanı doğumdan sonraki ilk 3 dk lık periyotta alınabilirse uzunyıllar dondurularak saklanabilir.• İlk kez 1992 kordon kanı laboratuvarda dondurularak saklanmış, 1994dünyadaki ilk kordon kanı bankası ABD‟ de oluşturuldu.
15. ERİŞKİN KH• Farklılaşmış dokularda bulunan ancak farklılaşmamış hücrelerdir. • Her yaştaki insanda bulunur. • İhtiyaç duyulduğunda bulundukları dokudaki değişik hücre türlerine dönüşüyorlar.• Doku ve organ hasarının giderilmesi ve devamlığını sağlar.
16. • Erişkin KH, organizma yaşadığı sürece kendi kopyalarını üreterek çoğalıyorlar.• Bulundukları dokulardaki görevini tamamlayan, hastalanan veya ölen hücrelerin yerine yenilerini üreten yedek parça kaynakları olarak görev yapıyorlar.• Erişkin KH tüm hücreler elde edilemiyor.• Ayrıca erişkin kök hücrelerinin kültür ortamında yetiştirilmesi embriyonik kök hücrelerinin yetiştirilmesinden oldukça zor, çünkü erişkin kök hücrelerinin büyümeleri ve çoğalmaları daha uzun zaman gerektiriyor.
17. • Erişkin kök hücre kaynakları: periferik kan, beyin, diş, çizgili kas, derinin epitel tabakası, göz, karaciğer, dalak ve pankreas. •En iyi bilinen erişkin KH kaynağı kemik iliğidir İki tip KH bulunur. Mezenkimal kök hücreler Hematopoietik kök hücreler
18. KH KULLANIM ALANLARI• Hücre ve gen terapisi Kalp-damar ve akciğer hastalıkları Sinir sistemi hastalıkları Kas - iskelet sistemi hastalıkları Endokrin sistem hastalıkları• Doku mühendisliği• İlaç endüstrisi
19. KH ve Doku Mühendisliği• DM kaybedilmiş ya da hastalıklı doku veya organların geri kazanılması/rejenerasyonu amacıyla yeni biyolojik eşdeğerinin getirilmesini sağlayan multidisipliner bir çalışma alanıdır.• Bu işlem hastanın kendine ait doku veya organlarla yapılabildiği gibi (otogreft), gönüllü donörlerden alınan biyolojik materyallerle (allogreft) de uygulanabilir.• Otogreft örn;kemik greftleme başarıyla uygulanabilse bile dokunun alındığı bölgede hasar oluşmakta ve hastaya acı vermektedir.• Allogreftlemede ise kaynak yetersizliğine bağlı olarak yaygın bir uygulama değildir.• Bu noktada hücresel tedavi ve indüklenmiş rejenerasyon yaklaşımı önemlidir.• İzole edilmiş kök hücrelerin (ex vivo) şartlarda 3 boyutlu hücre dışı matrix molekülleriyle benzerlik gösteren yapı iskeleleri üzerinde farklılaştırılarak organoid denilen yapıların oluşturulması esasına dayanır.
20. KH ARAŞTIRMALARI VE ETİK SORUNLAR• Kök Hücre Kaynağı Olarak Embriyoların Kullanımına İlişkin Etik Sorunlar• Fetal KH kullanımı• Kordon kanı KH kullanımı• Erişkinlerden Elde Edilen Kök Hücreler ve Araştırma Etiği• Kök Hücre Araştırmaları ve Bilim İnsanlarının Sorumlulukları
21. • Kök Hücre Kaynağı Olarak Embriyoların Kullanımına İlişkin Etik Sorunlar• Farklılaşma potansiyeli yüksek olması nedeniyle tercih edilen embriyonik KH alındıktan sonra embriyonun hayatına son verilmektedir. Bu nedenle verimli oluşunun yanında pek çok tartışmayı da beraberinde getirmiştir.• Bu tartışmanın temel nedeni embriyoya yüklenen anlamlardır.
22. • ‘Embriyo ne zaman insan olur, Yaşam ne zaman başlar?‟ soruları kafa kurcalamış ve gerek dini gerek sosyal ayrılıklar sebebiyle farklı görüşleri ortaya çıkarmıştır.• Embriyo hiçbir anlam ifade etmeyen bir hücre kitlesi midir yoksa insan olmanın bütün haklarına sahip mi olmalıdır?
23. • Zigot, eşey hücrelerinin birleşmesi ile yaşam hakkını elde etmiştir ve erişkin bir insan gibi saygı görmesi gerektiğini düşünenler için embriyo üzerinde kök hücre çalışması kabul edilemez bir durumdur.• Diğer taraftan ana rahminde olmayan bir embriyonun artık büyüme ve gelişme gibi bir şansı olmayışı bu çalışmalara en azından kuramsal boyutta etiklik kazandırmaktadır.• Embriyonik kök hücrelerle çalışıldığında, kök hücrelerin çoğalmaları kontrol altına alınamazsa kanser oluşturma riski oluşabilir.
24. • Bu durumda çözüme ulaşmak adına yapılan yorumlar; İsrafın önlenmesi yaklaşımı, Üçüncü şahısların yararı söz konusu olduğunda, gelişimin belli bir aşamasındaki embriyonun ahlaki statüsüne, bu yarar durumu ile muhakeme edilerek karar verilir. Başkalarının bundan yarar görebilmesi koşuluyla, etik yönden kabul görmektedir. Ama 14. günden sonra (14. günden sonra bölünme gerçekleşmez ve sistemler oluşmaya başlar) bir “insan” kimliği taşıyan embriyonun ahlaki statüsü başkalarının göreceği yarardan daha ağır basar.
25. • Fetal KH kullanımı• KH kaynağı olarak fetüsün kullanımı düşük/kürtaj gibi suistimallere neden olabileceğinden sıkıntılıdır.• Ayrıca uygun doku gruplarına ait fetüs kaynakların oluşturulması gibi sıradışı olaylara yol açabilir.
26. • Kordon kanı KH kullanımı• Göbek kordonunun doğumdan sonra atılması yerine saklanması ve kullanılmasının önünde doğrudan bir engel bulunmamakla beraber, kullanım amaçlarına yönelik etik problemler ortaya çıkabilir; Hasta kardeşi tedavi için kordon kanı elde etmek amacıyla yeni bir çocuk dünyaya getirilmesi. • bu amaç için dünyaya gelmiş bebeğin sosyal pozisyonu, • bir insanın, başka bir insan için araç haline getirilmesi
27. Hasta kardeşin dokusuna uygun doku grubunu taşıyan yeni bebeğindünyaya gelmesi için kullanılan IVF işleminde embriyolar arasından seçimyapılması; • diğer embriyoların yok edilmesi yada araştırma amaçlı kullanımı, • özel nitelikte bebek seçimi (cinsiyetine göre)
28. Kordon kanının ileride ortaya çıkabilecek hastalıklara karşı uygun koşullarda saklanması; • Kordon kanının bir “yaşam sigortası” olduğu şeklinde propaganda yapılması ve insanlara umut verilmesi ile istismar haline getirilmesi.
29. • Erişkinlerden Elde Edilen Kök Hücreler ve Araştırma Etiği• Erişkinlerden kök hücre elde edilmesinde herhangi bir etik problemle karşılaşılmamaktadır.• En önemli nokta KH elde edilecek bireyin gönüllü olması, mahremiyetine saygı gösterilmesi, bilgilerinin saklı tutulması ve kullanılma amacı kişinin izni doğrultusunda olmalıdır.
30. KH ÇALIŞMALARINDA YASAL DURUM KH araştırmalarının felsefi ve etik açıdan tartışıldığı biyoetik gibi pek çok alanda embriyonik KH araştırmaları ile erişkin KH araştırmaları ayrımı önem taşımaktadır.• Erişkin kök hücre araştırmalarında herhangi bir engel bulunmamaktadır.• Embriyonik kök hücrelerinin kullanımında ülkelere bağlı olarak görüşler değişmektedir.
31. • EKH ile çalışmalar konusunda yasal düzenlemeler düşünülürken klonlama da göz önünde bulundurulmalıdır.• Tüm dünyada insanlarda klonlamanın yasaklanması hususunda ortak bir görüş bulunurken, araştırma ama amaçlı EKH eldesi konusunda görüşler farklıdır.• Önemi nedeniyle Avrupa, ABD, Japonya, Avustralya gibi ülkelerde konu cumhurbaşkanları tarafından oluşturulan komiteler tarafından ele alınmaktadır.• Ülkemizde de Türkiye Bilimler Akademisi ve Sağlık Bakanlığı konuyla ilgili çalışma grupları oluşturmuştur.
32. • Bu bilgilerin ışığında EKH kullanımı için yasal düzenlemeler;1. Etik kurul izni ile embriyolojik gelişimin 14. gününe dek blastosistlerden EKH eldesinin serbest olması,2. IVF sonucu kullanılmayan embriyoların etik kurul izni ile kullanılması,3. „‟Fetus çiftliği‟‟ olarak bilinen ticarileşmenin sakıncaları nedeniyle belirlenecek belli bir tarih öncesinde IVF ile elde edilmiş ve hala dondurulmuş halde bekletilen embriyoların etik kurul ve ebeveyn izni ile kullanılması,4. Yurt dışından ithal edilen EKH üzerinde araştırma yapılmasına izin verilmesi,5. EKH eldesinin yasak olması,6. Kamu finansmanı ile çalışmaların desteklenmesi.
33. • Avrupa Birliği Komisyonu‟nda embriyo üzerindeki araştırmaların sınırının nerede olduğu ve koşullarının neler olması gerektiği konusunda henüz bir görüş birliği yoktur.• AB‟ye üye ülkeler arasında embriyoyu laboratuvar ürünü olarak gören yoktur.• KH eldesi için insan embriyosu oluşturulmasına izin veren ülke İngiltere!!!
34. TÜRKİYE‟DE YASAL DURUM;• Türkiye‟de erişkin KH çalışmaları ile embriyonik KH çalışmaları konusunda açık hükümler içeren yasal düzenlemeler bulunmamaktadır.• Bakanlığın 2005 yılında yayınladığı genelge ile 2006 yılında yayınladığı kılavuz bir arada değerlendirildiğinde, erişkin KH araştırmaları konusunda yeterli olmasa da belirginleşmiş bir yaklaşımın olduğu söylenebilir.
35. • Ancak embriyonik KH çalışmaları konusunda, araştırmaların durdurulması dışında herhangi bir kural yer almamaktadır.• Bunların dışında, üremeye yardımcı merkezlerde üretilen embriyoların her ne şekilde olursa olsun taraflar razı bile olsa KH kaynağı olarak kullanılamayacağı ve belli bir prosedüre göre imha edilmesi gerektiği belirtilmektedir.
36. • Dünyadaki gelişmelere paralel olarak Türkiye‟ de de EKH eldesi ve/veya bu hücre hatlarının kullanımı ile yürütülecek bilimsel araştırmaları düzenleyen bir yasaya ülkemizin acil gereksinimi bulunmaktadır.
37. Kök hücre ve Doku Mühendisliği• Teorik açıdan değerlendirilecek olursa antropolojik ve sosyoekonomik açıdan etik konular ortaya çıkmaktadır. DM çok pahalı bir işlem, DM ilerlemesi bazı temellere dayanmaktadır; kullanılan KH çeşidi, özel dokular (hayvan kalp kapakçıkları), pediatrik uygulamalar, İnsan vücudunun değeri, Yaşam uzunluğu (hasarlı ve yaşlanan doku veya organların yenileri ile değiştirilmesi, nüfus artışı)
38. Bilim insanına düşen sorumluluklar;• KH çalışmalarının kötüye kullanımı mümkündür, bilim insanının bu noktada çeşitli medya kuruluşlarının da desteğiyle, KH mucize tedavi şeklinde öne sürüp insanların umutlarının sömürmemesi, kesinliği tartışılan sonuçlar hakkında net bilgilendirme yapmaması gerekir.• Özellikle bazı ticari kuruluşlar kordon kanı KH saklanmasının hayati olduğunu savunup bundan rant sağlamaya çalışmaktadır.
39. Referanslar• TÜBA Raporlar, „Kök hücre biyolojisi ve klinik uygulamalar‟, 2009,• Türkiye Biyoetik Derneği, Kök Hücre Araştırmalarının Etik ve Hukuk Boyutuna İlişkin Rapor, Mart 2009,• Andrews and Nelkin, 1998.• Youngner, 2004; Bovenberg, 2005)• www.tuba.gov.tr• stemcells.nih.gov/info/ethics.asp• www.eurostemcell.org/factseet/embyronic-stem-cell-research-ethical- dilemma• Alex Faulknera, Julie Kentb, Ingrid Geesinkc, David FitzPatrick „‟Purity and the dangers of regenerative medicine: Regulatory innovation of human tissue-engineered technology „‟, Social Science & Medicine 63 (2006) 2277–2288
Genetik
-
İnsanlarda Kaç Kromozom Vardır?
-
Sık görülen mikrodelesyon sendromları nelerdir?
-
Bilim insanları kromozomları nasıl inceler?
-
Arkea'da Kromozomlar ve DNA Replikasyonu
-
DNA Onarım Mekanizmaları Nelerdir?
-
DNA hasarına neden olan etkenler nelerdir?
-
XYY Süper Erkek Sendromu - JACOB’S, Sendromu
-
Bitki doku kültürü çalışmaları ile haploid bitkiler elde edilebilir
-
Gram pozitif bakterilerden genomik DNA izolasyon protokolü
-
E. coli bakterisinden genomik DNA izolasyon protokolü
-
DNA’nın Keşfi
-
İnsan Genom Projesi Nedir ? Amaçları Nelerdir ?
-
Genomik mikrodizilimlerle ikilenme teşhisi yöntemi
-
Gen duplikasyonu ve amplifikasyonu nedir?
-
DNA ile RNA Arasndaki Farklar ve Benzerlikler Nelerdir