Montivipera xanthina (Şeritli Engerek, Osmanlı Engereği)

Fotoğraf: Yavuz Aydın ... teşhis için Prof.Dr. Bayram Göçmen hocamıza teşekkür ederim.

Şube: Chordata (Kordalılar)
Sınıf: Reptilia (Sürüngenler)
Takım: Squamata (Pullular)
Alt Takım: Serpentes (Yılanlar)
Familya: Viperidae (Engerekgiller)
Cins: Montivipera
Tür: Montivipera xanthina

     Montivipera xanthina (Şeritli Engerek, Osmanlı Engereği) olarak bilinen bu tür "Viperidae" (Engerekgiller) familyasına dahil "ZEHİRLİ" türlerden biridir. Bu tür Daboia xanthina, Vipera xanthina, Vipera (Montivipera) xanthina sinonim tanımlarıyla da karşımıza çıkar.
      Bu engerek türü ülkemizde Trakya, Marmara, Ege, Batı Akdeniz, İç Anadolu bölgelerimizde (genel olarak Orta ve Güney Anadolu) biyotop bulduğu alanlarda yayılış gösterdiği bilinmektedir.
     Montivipera xanthina türü ilk olarak bir erkek, bir dişi yavru (juvenil) birey bulgusuyla “Daboia xanthina” olarak tanımlanmış, tür ismini de tür mahali (terra typica) olan Muğla/Fethiye’de bulunan Kınık Harabeleri (Xanthos)’nden almıştır. Türün tanımlanmasının ardından ortaya konulan sistematik çalışmaların sonucu olarak “Vipera xanthina” taksonu belirlenip, sonrasında “Vipera” cinsinin bölünmesiyle artık günümüzde bu tür “Montivipera” cinsi altında incelenmektedir.
     Bu türün vücut boyu ortalama 70-130 cm aralığında olup çok istisnai olarak birkaç cm daha büyüklerine de rastlanabilir. Göz bebekleri eliptik (dikey) olan bu türün vücudunu kaplayan pullar bariz şekilde karinalı (çıkıntılı) yapıdadır. Eliptik göz bebekleri yüksek ışıkta iyice incelerek dikey ince çizgi halini alır. Türün baş şekli üçgen biçimli olup, arkada geniş ve uç kısımda bariz ince yapılıdır. Boyun kısmı bariz şekilde ince olup, vücudu kalın yapılıdır. Kuyruğu birden incelen yapıdadır. Başın üstü tamamen küçük ve karinalı pullar ile örtülüdür, (gözlerin üzerindeki ince uzun supraocular (göz üzeri) plaklar hariç). Xanthina tür grubunda yer alan türlerde, karakteristik özellik olarak sırt zemin rengi üzerinde zemin rengi ile az/çok karşıtlık gösterecek tonlarda ve şerit şeklinde bir sırt deseni bulunur. Montivipera xanthina türünde sırt zemin rengi gri/kahverengi tonlarda olup, zemin rengi üzerinde xanthina grubunun karakteristiği olan şerit, sıralı şekilde dizilmiş koyu lekeler bariz olarak mevcut olup, bu koyu lekeler baklava dilimi yahut yuvarlağımsı, bazı bireylerde de zikzak bant şeklinde olur. Vücudun yanlarında da sıralı şekilde küçük koyu noktalar ya da uzunlamasına lekeler bulunur. Başın arkasında, boyun üzerinde sağda ve solda birer tane olmak üzere, arkaya doğru uzanan iki iri siyah leke karşılıklı çapraz bir şekilde bulunup, başın üst tarafında, orta kısımda ve çapraz bantların önünde daima bir çift küçük noktasal koyu leke bulunur. Baş üstünde yer alan bu oblik lekeler bazen sırt şeridiyle birleşebilir. Başın her iki yanında gözün hemen arkasından başlayıp geriye uzanan koyu renkte birer temporal şerit bulunur. Ventrali (karın kısmı) sarımsı yahut pembemsi beyaz olup, üzerinde koyu nokta ve küçük lekeler bulunur. Bariz uzamış supraocular (göz üzeri) plaklar geniş bir şekilde gözle temas halindedir. Supraocular (göz üzeri) plağı supranasal (burun üstü)’den ayıran 1 canthal (gözle burun deliği arasındaki plak) vardır. Supralabial (üst dudak/çene/yanak plakları) 10 (bazen 9, 11), sublabial’ler ise 11–14 arasında değişir ancak bazı örneklerde 8’e kadar da düşebilir. Gözle supralabial arasında 2 pul sırası mevcuttur. Rostral (burnun sivri noktası) ile temasta 2 (nadir olarak 3) apikal(sivri noktada plak) vardır. Ventral (karın altı) plakların sayısı 147–169 arasında olup, 27-38 arası subcaudal (kuyruk üstü) plak olup, anal plak tektir. Karinalı olan sırt pulları vücut ortasında 23 sıra oluşturur (nadiren 21, 25 olabilir). Bu tür doğada nadir rastlanan türlerdendir. Tür üst çenenin en önünde hareketli (ağız kapalıyken üst damağa doğru geriye katlanır) zehir dişlerine sahip olup(üst çenenin en önünde bir çift), zehir dişleri gerisinde maksil kemiği üzerinde daha küçük tutucu diş sırası devam eder.
      “Montivipera” cinsi “Dağ engerekleri” adı altında toplanmış, yüksek dağ ekosistemine adapte olmalarıyla bilinen cinstir. Bu tür de dağ engereklerindendir. Vipera xanthina kompleksi (Yakın ve Orta Doğu’nun dağ engerekleri) olarak bilinen bu kompleks xanthina ve raddei tür-grubu olmak üzere iki gruba ayrılır. Bu türün de (M. xanthina) dahil olduğu xanthina tür grubu, raddei grubundan supraocular (göz üstü) plakla göz arasında pul bulunmamasıyla ayrılır, yani göz etrafındaki pul halkası tam değildir. Diğer türlerden ayrılmasını sağlayan başka farkların yanında, diğer türlerden ayrılabilmesini sağlayan en belirgin karakteristik özelliği budur denilebilir.
     Koruma statüsü “En az endişe verici”, popülasyonu durağan olan ve korunması gereken türlerimizdendir.
    Bu tür çok lokal dağılım gösteren diğer dağ engereklerine göre küçük ve izole popülasyonlar halinde, daha geniş coğrafik alanda yayılış gösterirler. (Yayılış alanı: 231,038 km²). Bu tür, dünya genelinde, ülkemiz haricinde Yunan adalarında ve Yunanistan’ın kuzeydoğu bölgelerinde yayılmış durumdadır. M. xanthina türüne ülkemizde doğuda Kayseri dolaylarına kadar, Anadolu diyagramına dayanıp, yurdun batısında İstanbul’a kadar rastlanmaktadır. Ülkemizde nominat (Tür ismi ile alt tür ismi aynı olan) alt tür olan “Montivipera xanthina xanthina” olarak adlandırılır. Netlik kazanmamış bir konu olarak, türün popülasyonları morfolojik karakterler çerçevesinde kuzey ve güney grupları olarak varsayımsal olarak ayrılmıştır (veriler alt tür olarak ayrılması için yeterli bulunmamaktadır).
    Bu tür habitat olarak genellikle taşlık bölgeler, kayalıklar, vadi yamaçları, taşlık yamaçlar, açık yamaçlar gibi biyotopları tercih eder. Beslenme alışkanlığının genelde avlayabildiği küçük kemiriciler, kertenkele türleri, kuş ve yumurtaları, küçük memeliler, yılanlar benzeri canlılar üzerinde yoğunlaştığı bilinir. Yarı erişkin (semi adult) ve yavru (juvenil) bireyler böcek ve myriapod (çıyan, kırkayak) türleriyle de beslenebilmektedirler. Nocturnal (geceleri aktif) olan bu tür geceleri avlanır. Avının geçtiği yolları özellikle dili yardımıyla koku moleküllerini ayırt ederek takip eder ve gece serinliğinde uyuşuk olan avını olduğu yerde tespit edip ısırarak zehirler. Avının ölmesini bekleyip, daha sonra avını bir bütün olarak yutar. (Enerjisi düşükse avını izlemek yerine, kokusunu aldığı avının geçiş yolu üzerinde kendisini kamufle edecek şekilde yatıp bekleyerek avının kendisine gelmesini, yol üzerinde önünden geçmesini bekler. Avı uygun pozisyonda olduğu anda avını çok hızlı şekilde ısırarak zehirler ve ölmesini bekleyip, avının kokusunu takip ederek avını düştüğü yerde bulur ve bir bütün olarak yutar.). Hareketleri oldukça temkinli ve yavaştır. Ovovivipar (canlı doğuran) tür olup, türün dişisi bir seferde 2–15 kadar yavru dünyaya getirebilir. ( Ovovivipar: Yumurtaları vücut içerisinde gelişen hayvanlar olup, yumurtalar dişinin oviduct veya uterusuna yerleşir. Embriyo gelişimini burada tamamlar ve gelişim tamamlandıktan sonra yumurta burada açılır ve yavru annenin karın boşluğuna düşüp sonrasında da annenin vücudunu terk eder. Embriyo gelişimi boyunca yumurta içindeki besinden faydalanarak gelişimini sürdürür. ( Bazı sürüngenler ve balıklar)). Tür için aktivasyon zamanı Mart ayından itibaren Ekim ayına kadarki dönemdir. Bu tür ortalama 2450 metre rakıma kadar görülebilmektedir. Bu türün zehrinin muhtemel olarak Miyotoksin, Antikoagülan, Nefrotoksin, Kardiyotoksin, Nekrotoksin içermediği ve yüksek olasılıkla Nörotoksin içerdiği (klinik olarak net onaylanmamış), muhtemel olarak Prokoagülan ve hemorajik etken maddeler içerdiği bilinmektedir. Bu türün taşıdığı zehrin içeriği net olarak bilinmese de, zehrinin içeriğinde nörotoksin, prokoagülan ve hemorajik etken maddeler içerdiğini göz önüne alırsak; zehrinin genel etkisi sinir sistemine etki ederek sinir sistemi yoluyla kaslar üzerinden felçlere neden olup, hemorajik etken maddelerle de iç kanama meydana getirerek, prokoagülan içerikle vücuttaki kanı pıhtılaştırarak hayati tehlike ve ölüm sonucu ortaya koyabilmektedir yorumunu yapabiliriz. Uluslararası Klinik Toksinoloji kaynakları da bu türün zehri ile ilgili “Tehlikelilik Düzeyi” ne karşılık olarak “Ağır zehirlenme, muhtemelen potansiyel olarak öldürücü“ tanımını yapmaktadırlar. (Bilimsel terimlerin açılımını tür açıklamasının hemen altındaki dipnottan inceleyebilirsiniz.)
     Bu tür gözden uzak ve gizli yaşamayı tercih eden bir tür olduğundan karşılaşılması çok zor türlerden birisidir. İnsandan uzak durmayı tercih eden, gözden uzak yaşayan türlerden birisi olmasının yanında, insanla karşılaşması anında sıkıştırılmadığı sürece derhal insandan uzaklaşmayı tercih eden bir türdür. Üstüne gidilmediği, sıkıştırılmadığı ve uzaklaşabilmesi için gerekli açıklık bırakıldığı sürece insandan uzaklaşmayı tercih edecektir. Fakat köşeye sıkıştırılır ve uzaklaşması için yeterli alan bırakılmazsa yüksek sesli tıslamalarla birlikte, hızlı ısırma saldırısı gösterileri ile karşısındakine gözdağı vermeye çalışabilir. Daha da ısrarla üzerine gidilirse ve kendisini ciddi tehlike altında hissederse, kendisini tek savunma silahı olan zehir bezlerine bağlı dişleri ile ısıracaktır. Zehri bilim dünyası tarafından insan hayatı için risk oluşturabilecek düzeyde etkili olarak kabul edilip, dikkat edilmesi gereken yılan türlerinden birisi olarak literatüre alınmıştır. İnsanların bu türe karşı “ZEHİRLİ” olmalarının yanında, zehrinin insan hayatını riske sokabileceği için dikkat etmeleri gerekmektedir.

Küresel Yayılım: Ortadoğu, Güney Avrupa genellemesi beraberinde, Türkiye ve Yunanistan'dan tür kaydı mevcuttur. (Aynı zamanda Yunanistan, Midilli (Lesbos), Sakız(Chios), Sisam (Samos), Batnaz (Patmos), Lipsi(Leipsoi), İleryoz (Leros), Kelemez(Kalymnos), İstanköy (Kos),Sömbeki (Symi), Herke (Chalki) ve Koyun (Oinousses) adalarından da tür kayıtları bulunmaktadır.). Bu bölgeler dışında dünyanın diğer bölgelerinden henüz tür kaydı bulunmamaktadır.

Nörotoksin: Genel olarak sinir sistemine etki eden zehir.

Miyotoksin: Ciddi şekilde kas nekrozuna sebep olan, enzimatik olmayan bir mekanizmaya sahip zehir. Bazı yılan türlerinin zehirlerinde bulunan miyotoksinler diyafram kasını felç ederek ölüme sebep olurlar.

Prokoagülan: Kanın pıhtılaşmasına öncü olan, kan pıhtılaştırıcı etken madde.

Antikoagülan: Kanın pıhtılaşmasını engelleyen etken madde.

Nefrotoksin: Böbrekler üzerinde etki gösteren ve vücudu böbrekler üzerinden etkileyen zehir.

Kardiyotoksin: Kalp üzerinde etki gösteren ve vücudu kalp üzerinden etkileyen zehir. Bazı yılan türlerinin zehirlerinde bulunan kardiyotoksinler kalbi durdurarak ölüme sebep verirler.

Nekrotoksin: Dokuyu öldüren, dokuyu parçalayan özellikteki zehir.

Hemorajik Etken Maddeler: İç veya dış kanamaya sebep olabilecek maddelerdir. Bazı yılan türlerinin zehirlerinde bulunan hemorajik etken maddeler iç kanamaya sebep olur.

Kaynak: http://wildpeaceacademy.com/montivipera-xanthina-seritli-engerek-osmanli-engeregi/

#montivipera #xanthina #(şeritli #engerek #osmanlı #engereği)