Biyologlar - Biyolojiye Gerçekçi Yaklaşım

PARENKİMA (ÖZEKDOKU )

---

Parenkima bitkilerde çeşitli fizyolojik ve biyokimyasal etkinlikle ilgili, canlı hücrelerden oluşmuş bir dokudur. Para=etrafı ve enchyma=dökülmüş sözcüklerinden türevlenmiş, yarı sıvı bir madde katı bir ortamda bulunan diğer dokuların etrafına dökülmüş anlamım içermektedir. Daha çok bitkilerde bir “dolgu doku” olarak rol oynar.

Filogenetik olarak, çok hücreli ilkel bitki yapısı yalnız parenkimadan oluştuğundan bu doku ilkel olarak göz önüne alınır. Ontogenetik olarak da parenkima yine morfolojik yönden meristemlere benzediğinden ilkel olarak kabul edilir.

özet olarak parenkima ayrımlı şekil ve farklı fizyolojik işlevli canlı bir dokudur.

Bitkideki Yeri

Genellikle temel doku olarak tanımlanan parenkima primer bitki yapısının esas kitle­sini oluşturur. Gövdelerin öz ve korteksi, köklerin korteksi, petiyollerin tüm yapısı, yaprakların mesofili, floem ve ksilemden oluşan iletim dokuları bu yapı içine gömülüdür. Bunun için kolaylıkla adventif kök ve gövde oluştururlar. Ayrıca vaskular ışınlar da parenkimatıktir. Parenkima çiçeklerde, meyvaların etli kısmında ve tohumların depo do­kusunda oldukça yaygındır.

Kökeni ve Yaşam Süresi

Yaprak mesofili, korteks ve öz gibi primer bitki yapısının parenkima dokusu temel meristemden farklılaşır. Düzenli sıralanan meristematik hücreler olgunlaşmaları sırasın­da uzayıp gerilirler. Enine çeperler düzeylerini değiştirip turgor basınçları artar ve boyuna çeperlerde şekil değişikliği meydana gelir. Böylece meristematik dokudaki düzen ortadan kalkıp çeperler zikzak şeklinde olur. Vaskular sistemle ilgili olan parenkima ise prokambiyum ve vaskular kanıbiyumdan oluşur. Birçok bitkilerde fellogen denilen mantar kambiyumu felloderm olarak bilinen parenkimayı da meydana getirmektedir.

Yapısı

Parenkima hücreleri üstlendikleri işlevlerine göre yapılarında değişiklik gösterirler fakat tipik olarak şekilleri isodiyametriktir. Şekilden de görüldüğü gibi boyutları eşit olan parenkima hücresi bol protoplast, granalı kloroplast, diktiyosom, endoplasmik retikulum ve çok sayıda mitokondri içermektedir. Merkezde büyük bir nukleus ve birkaç vakuol taşımaktadır. Ayrıca primer çeperin bazı yerleri kalınlaşarak ve çeperin içeri büyümesiyle oluşan “transfer hücreleri”, diğer bir deyimle “taşıyıcı hüc­reler” meydana gelir. Bazen levkoplastlar da içerebilmektedir.

Birçok parenkima hücreleri çok düzlemlidir ve bütün çapları eşit özelliktedir. Komşu hücrelerle yakın bir ilişki içinde bulunan çok yüzlü parenkima hücrele­rinde yaklaşık ondört düzlem bulunabilir.

Pa­renkima hücrelerinin şekil­leri

Diğer tiplerde, örneğin uzamış parenkima hücreleri (prosenkima) yaprağın palisad dokusunda, loblu hücreler sünger parenkimasında, bazı bitkilerin (Xanthorrhoeaceae) mesofilinde katlanmış ve kollu halde bulunur. Yıldız şeklinde parenkima hücreleri hava boşlukları iyi ge­lişmiş bitkilerin {juneus (Saz)} gövdelerinde yer almaktadır. Buna karşın tohumların besi dokularındaki parenkima hücreleri çok sıkı olarak dizilmişlerdir. Fotosentez yapan kloroplastlı parenkimaya “kİorenkima” adı verilmektedir, buna yaprak mesofilinde rastlanır. Kloroplastlar gövde korteksinde de bol bulunur, bazan daha derin dokularda özde bile oluşur. Çiçek ve meyvalarda parenkima hücreleri krormoplast içerir.

Salgı yapan parenkima hücreleri yoğun protoplastlıdır, bol ribosom, diktiyosom ve endo- plasmik retikulum içermektedir.

Parenkima hücrelerinin şekli, canna (Tesbi hçiçeği) yaprağında aerenkimatik kollu parenkima (1), Gailiardia mesofilinde uzun, kollu parenkima (2), zantedeschia petiyolünde aerenkima (3), secale’ de (Çavdar) endosperm parenkiması (4).

Birçok besin maddeleri parenkima hücreleri tarafından sentez ve depo edilir. Bu mad­deler vakuol özşuyunda erimiş halde, sitoplasmada katı tanecikler ya da sıvı halde bulu­nurlar. Bitkinin çeşitli organlarında, parenkima hücrelerinin vakuollerinde antosiyan ya da tanin birikir, bazan da kristal depo edilir. Parenkima özşuyunda şekerler, erimiş karbonhidratlar ve azotlu maddeler bulunur. Amidler, proteinler, nişasta, sıvı ve katı yağlar küçük tanecikler şeklinde sitoplasmada yerelleşir. Protein ve nişasta taneleri Leguminosae’ de kotı’ledonların sitoplasmasında bulunur, protein ve yağ ise hintyağı bitkisinin ve soya fasulyesinin kotiledonlarında yer alır. Parenkima hücrelerinde en fazla, bulunan ürün nişastadır. Nişasta birikimi mevsimlere bağlıdır ve peryodik olarak oluşur. Sukulent bitkilerde parenkima hücreleri geniş, ince çeperli, kloroplastsızdır ve su depo eder. Böyle hücreler müsilajlı özsuyu içeren geniş bir vakuole sahiptir, sonuçta bu maddeler hücrenin su-yakalama yeteneğini arttırır.

İdyoblastik parenkima hücreleri çeşitli maddeler örneğin mirosin enzimi (cruciferae, Capparidaceae, Resedaceae), yağsı maddeler (Lauraceae, Simarubaceae), müsilajsi bileşikler (Cactaceae, Portulacaceae, Malvaceae, Tiliaceae) ve reçineli gereçler (Meliaceae, Rutaceae, Rubiaceae) İçermektedir.

Etkin, vegetatif yapıdaki parenkima hücreleri yaprak mesofili gibi genel olarak selü­lozdan yapılmış primer ince çeperlere sahiptir fakat bazan primer çeperler kalınlaşabilir. Kalınlaşmış sekonder çeperlere tohumların depo parenkimasında rastlanır {Asparagus (Kuş konmaz) , Coffea arabica (Kahveağaci,) Phoenix dactyljfera (Hur­ma)}. Kalın, ligninleşmiş sekonder çeperler başlıca depo ödevi gören parenkimalarda; bit­kinin odun ve öz kısmında bulunur ve sklereidlere benzerler. Madde alış verişi primer çe­perlerde plasmodesmalarla, kalın çeperlerde basit geçitlerle sağlanır.

Parenkima hücrelerinin çeper yapısı. Betula’ nın (Huş – ağacı) genç gövdesinde primer (1), yaşlı gövdesinde sekonder (2) çeperli parenkima hücreleri.

Parenkimanm primer çeperlerinin submikroskopik yapısı çok değişkendir. Bitkinin dikey eksenine paralel düzenlenen çeperlerde selüloz mikrofibriller yatay düzen­lenerek gövdenin eğilmesine, köklerde ise sarmal düzenlenerek çekmeye karşı uyum sağlamaktadır. Birçok bitkilerde parenkima hücrelerinin primer çeperleri özel şekilde kalınla­şır ve bu yapılarla hücreler arasında erimiş maddeler kısa bölgelere iletilebilir. Çeper kalınlaşması çeşitli uzunlukta içe doğru büyüme şeklinde olur, böylece yüzey artarak protoplast ile yakın ilişki sağlanır. İçeri doğru büyüyen çeperlere sahip olan hücreler”taşıyıcı hücreler”olarak isimlendirilir. Bu yapılar büyük bir olasılıkla hücreler arasında madde iletimi ile ilgilidir.

Hücre düzenlenişi parenkima tipine göre değişmektedir. Etli gövde ve köklerin depo parenkimasmda bol hücre-arası boşluklar vardır fakat tohum endosperminde doku çok sıkı düzenlenmiştir, hücre-arası boşluklar yoktur. Mesofil ve klorenkimada hücre-arası boş­lukların fazla gelişmesi fotosentetik dokuda gaz alış verişi için gereklidir, özellikle hava alanları, sulu topraklarda gelişen bitkilerde iyi gelişmiştir. Su bitkilerinin gövde ve yapraklarında hücre-arası boşluklar çoktur ve bu tip doku “aerenkima” olarak isimlendirilir, bitkinin havalandırılmasında etkin rol oynamaktadır. Çeşitli dokularda hücre-arası boşluklar şizogen kökenlidir.

Eğer hücreler birbirinden fazla ayrılmışlarsa aradaki hücre-arası boşluklar da çok geniş olur ve bu durumda hücreler loblar ya da kollar ile ilişkilerini devam ettirirler.

Sınıflanma

Parenkima bitki metabolizmasında etkin bir işleve sahip olduğundan en önemli yaşam­sal olaylar burada meydana gelmektedir, örneğin bol kloroplast taşıdığından fotosentez yapılır, ayrıca mitokondri oram da fazla olduğundan solunum olayı da daha çok burada yer almaktadır. Bu nedenle işlevlerine göre parenkima dokusu dört tipe ayrılmaktadır:

Assimiieme Parenkiması. Hücreler fazla kloroplast içerir, daha çok bitkilerin ışık gören kısımlarında, yapraklarda yer alır. Bol kloroplast ve ışık altında yapılan fotosentez sonucu organik madde sentezi olur.

Depo- Parenkiması. Organik maddeleri depo eden, hemen hemen kloroplast içermeyen ince çeperli ve büyük hücreli olan bu tip parenkima daha çok toprak altı organlarında (rizom, yumru) ve tohumlarda bulunur. Depo parenkiması besin maddesinden başka su da depo eder, bu işleve göre ince çeperli, az plasmalı ve bol özsulu hücreler oluşur. Daha çok çöl bitkilerinde { Agave (Sisal) ve Aloe (Sarısabır)} gözlenir.

İletim Parenkiması. İletim sistemi etrafında yer alan bu tip parenkima hücreleri su ve besin maddelerini iletmektedir.

Havalandırma Parenkiması. Geniş, bol hücre-arası boşluklar içeren ve aerenkima olarak da isimlendirilen bu tip parenkima, gaz depo edip havalandırmaya neden olur. Batak lık ve su bitkilerinin solunumu için kolaylık sağlamaktadır.

İşlev

Parenkima hücreleri bitkideki yerlerine göre işlevlerinde farklılık gösterir ve bu şekilde etkinliklerini de değiştirme yeteneğindedırler. Ayrıca parenkima hücreleri meristematik etkinlik de gösterirler, örneğin yalıtılmış bir grup parenkimatik hücre tüm bir bitkiyi oluşturma yeteneğindedir. Parenkima dokusu sınıflandırma kısmında görülen işlev­lerden başka yaralanan bölgelerde onarım ve regenerasyon olaylarında da önemli rol oyna­maktadır. Diğer taraftan, adventif kök ve gövde oluşması, aşı yapılan bitkilerde derhal bir aşı birliğinin kurulması hep parenkima hücrelerinin meristematik etkinliği ile sağ­lanmaktadır.

---