Tohumlu Bitkilerin Generatif (Üreme) Organları
Çiçek: Yaprakları eşeysel üremeye hizmet için özel bir oluşuma değişmiş kısa sürgündür. Böyle bir sürgünün ekseni genellikle şişerek konik, tabak ya da kadeh biçiminde bir çiçek tablasına dönüşür. Çiçeğin çeşitli parçaları bu tablaya sarmal ya da çevrel olarak dizilirler. Gymnospermae’lerde sarmal, Angiospermae’lerde çevrel diziliş çoğunluktadır. Gelişmiş bir erselik çiçek dıştan içe doğru başlıca üç parçadan oluşur:
Çiçek örtüsü (Periant): Eğer çiçek örtüsü taç ve çanak örtüsü olarak ayrılmamışsa, bu örtüye Perigon denir. Bu tip çiçeklere de Homoiochlamidae denir (Örneğin; Fagus - Kayın, Castanea - Kestane). Buna karşın çoğu Angiospermae örneklerinde çiçekler dışta çanak (Calyx), içte değişik renklere bürünerek böcekleri cezbetmeye yarayan taç (Corolla) olarak iki çevre halindedir. Calyx’in her bir parçasına sepal ve Corolla’nın her bir parçasına da petal denir. Böyle çiçeklere ise Heterochlamidae adı verilir.
Bazı Angiospermae bitkilerinde çiçek çevresi yoktur. Bu tip bitkilere Apetalae (örtüsüz) bitkiler denir (Örneğin; Salix - Söğüt, Populus - Kavak). Bazı Angiospermae çiçeklerinde ise periant yapraklar birbirleriyle birleşir, kaynaşır. Bu tip çiçeklere Sympetalae denir (Erica - Funda, Arbutus - Kocayemiş, Rhododendron - Orman gülü, Syringa - Leylak). Eğer periant yapraklar birleşmeyerek ayrı ayrı ise Chorypetalae adını alırlar (Liriodendron - Lale ağacı, Rosa - Gül, Magnolia - Manolya).
Erkek organlar (Androceum): Etamin ya da stamenlerden oluşur. Her bir etamin bir sapçık (filament) ve bir başçıktan (anter) ibarettir. Her anter de ikişer tekadan oluşur. İki tekayı birbirine bağlayan doku konnektif adını alır. Angiospermae’lerde her bir teka ikişer çiçek tozu torbası taşır. Oysa Gymnospermae’lerde bu sayı 2 ile 10 arasında değişir.
Dişi organlar (Gneceum): Çiçeğin en ortadaki organı dişi organ (pistil)’dır. Her bir pistilde şişkin karın kısmı (ovaryum), boyuncuk (stilus) ve tepecik (stigma) bulunur.
Pistile aynı zamanda gneceum adı da verilmektedir. İki tür pistil vardır. Eğer bir karpel kendi başına kapanarak bir pistil oluşturuyorsa bu tip pistile apocarp pistil (Manolya), buna karşın birden çok karpel yan kenarları ile birleşerek bir pistil oluşturuyorsa bu tipe sincarp pistil adı verilmektedir (Kayın, Gürgen, Kestane, Haşhaş).
Angiospermae çiçekleri simetri açısından aktinomorf (polisimetrik), zigomorf (tek eksene göre simetrik), ayrıca iki eksene göre (bilateral) ve asimetriktirler.
Çiçek formülleri: Angiospermae çiçeklerini formüllerle göstermek olanaklıdır. Bir çiçeğin kısımları dıştan içe doğru Calyx (K), Corolla (C), Androceum (A), Gneceum (G) gibi harf ve rakamlar kullanılarak açıklanabilir. Çiçek kısımlarını gösteren her harfin altına rakamlarla ilgili çiçek kısmının parça adedi yazılır ve bu parçalar birleşikse, bu sayı parantez içine alınır. Gneceumda ovaryumun üst ya da alt durumlu oluşunu göstermek üzere harfin altına ya da üstüne yatay bir çizgi konulur.
Bir dikotil Angiospermae çiçeğinin genel formülü söyledir:
K5 C5 A5+5 G(5)
Çanak Taç Erkek Organ Dişi Organ
Birkaç Angiospermae örneğinin çiçek formülleri aşağıda görülmektedir:
Tilia (Ihlamur) K5, C5, A∞,G(5)
Ilex (Çoban Püskülü) K4, C5, A4, G(4)
Aesculus (Atkestanesi) K5, C4-5, A5-8, G(3)
Acer (Akçaağaç) K4-8, C4-8, A4-4, G(2)
Malus (Elma) K5, C5, A∞, G(5)
Arbutus (Kocayemis) K5, C(5), A10, G(5)
Ulmus (Karaağaç) P(5), A5, G(2)
Çiçek kurulları (Inflorescens): Çiçekler her zaman teker teker olmayıp, çoğu kez birçoğu bir arada kurul oluştururlar (Inflorescens). Başlıca çiçek kulları ikiye ayrılır:
Rasemose: Bu tip kurullarda ana eksen genellikle bir çiçekle sonuçlanmaz, yan eksenler çiçeklidir. Bunlardan alttaki çiçeklerin sapları, üsttekilerden daha uzundur. Ana eksen, kendisinden çıkan tüm yan eksenlerden daha fazla gelişir. Bu tip kurul da ikiye ayrılır. Ana ekseni uzamış olan sade kurullar; En yaygın tipleri Rasemus (salkım), örnek Muscari (Arap sümbülü) ve Lauorocerasus (Karayemiş). Spika (başak)’da yan çiçekler sapsızdır, Triticum (Buğday), Phleum (Köpek kuyruğu), Carex (Çayır otu) gibi. Spadiks (koçan)’de ise ana eksen etlenmiş ve uzamış, sapsız çiçekler yan durumlu olarak dizilmişlerdir (Zea mays - Mısır). Catkin (kedicik) uzun sarkan bir salkımdır. Özellikle Salix (Söğüt), Populus (Kavak), Alnus (Kızılağaç), Carpinus (Gürgen), Quercus (Meşe) ve Betula (Huş) gibi orman ağaçlarında sıkça görülen bir sade kuruldur. Kedicik kurulda, yan çiçekler sapsızdır.
İkinci Rasemose kurul tipinde ise ana eksen kısalmıştır. En yaygın tipler; Korimbus (yalancı şemsiye), ana eksen nispeten kısa ve alttaki çiçeklerin çiçek sapları, üsttekilerden daha uzun olup, hepsi hemen hemen aynı düzlemde toplanmışlardır. Umbel (şemsiye), ana eksen körelmiş, bir noktadan hemen hemen eşit pedisellerle bir şemsiye şeklinde çiçekler bir grup oluşturmuştur. Apiaceae familyası örnekleri, Sanicula, Foeniculum, Heracleum. Kapitulum ( kümeç ) ,ana eksen disk yada küresel bir başak şeklinde olup, bunun üzerinde sapsız çiçekler bir araya toplanmıştır. Genellikle Asteraceae familyası örneklerinde bu tip kurullar yaygındır. Helianthus, Bellis, Anthemis, Zinnia, Cosmos gibi.
Simose: Rasemose çiçek kurullarının aksine, ana eksenin büyümesi kısa süre sonra durur. Genellikle ana eksen bir çiçekle sonlanır. Ondan çıkan yan dallar büyümeye devam eder. Asıl büyümeyi yan çiçeklerin eksenleri yapar.
Simose çiçek kurullarının önemli tipleri olarak monohasium, dihasium, pleiohasium ve drepanium verilebilir. Bunlardan ağaçlarda en çok görülen dihasiumdur. Fagus (Kayın), Alnus (Kızılağaç), Betula (Huş), Castanea (Kestane) gibi Betulaceae ve Fagaceae familyası örneklerinde simose çiçek kurullarından dihasium çoğunluktadır.
Meyve: Angiospermae’lere özgü, yan kenarları ile kapanmış bir ya da çok sayıda karpelden oluşan, tohum tomurcukları olgun birer tohum halini alıncaya dek onu içerisinde saklayan, daha sonra da etrafa yayılmasına yarayan oluşuma denir. Döllenmeden sonra ovaryum gelişerek olgunlaşır ve meyveye dönüşür.
Meyvede tohumu saran, onu içine alan koruyucuya pericarp denir. Pericarp dıştan içe doğru exocarp, mezocarp ve endocarp diye üç kısma ayrılır.
Meyvenin görevi üç grupta toplanır. Tohumu, bu bağlamda embriyoyu korur, besin maddesi depolar ve tohumun yayılmasını sağlar.
Meyveler genel olarak üçe ayrılır;
Basit (sade) meyveler: Tek pistilli, tek çiçekten oluşan bu meyveler, sulu ve kuru meyveler olmak üzere ikiye ayrılır.
Sulu meyveler; çekirdekli sulu ve üzümsü meyve olarak ikiye ayrılır.
Çekirdekli sulu: Pericarpın en dış kısmı olan exocarp ince bir zar halindedir. Mezocarp etli ve suludur. Endocarp ise odunlaşmıştır (Kiraz, Vişne, Erik, Şeftali, Kayısı, Karayemiş, Zeytin, Ceviz, Kızılcık).
Üzümsü Meyveler: Exocarp ince bir zar halinde, mezocarp ve endocarp yumuşak ve suludur. Bu sulu meyvelerin içindeki sert taneler tohumlarıdır (Üzüm, Limon, Nar, Defne, Karamuk).
Kuru meyveler, pericarpı açılmayan ve açılan meyveler olmak üzere ikiye ayrılır.
Pericarpı açılmayan kuru meyveler;
Nuks (Nus): Pericarpın her üç dokusu da kalın bir tabaka halinde odunlaşmış ya da sertleşmiştir (Fındık, Meşe, Kayın, Gürgen, Kayacık, Kızılağaç).
Karyopsis: Pericarp ince ve tohum zarı ile tamamen kaynaşmıştır (Buğday, Arpa).
Aken: Pericarp ile tohum zarı kısmen kaynaşmıştır (Asteraceae familyası örnekleri).
Samara: Kanatlı nus (Akçaağaç, Dişbudak, Karaağaç, Huş).
Pericarpı açılan kuru meyveler;
Tek karpelli pericarpı açılan kuru meyveler
Folikül (Keseli meyve): Meyve tek bir karpelden oluşur, olgunlaşınca karpel karın-dikiş hattı boyunca açılır (Manolya, Şakayık).
Legümen (Bakla): Meyvede açılma, hem karın-dikiş hem de sırt-damar hattından olur. Yalancı Akasya, Erguvan gibi çoğu Fabaceae örneklerinde olduğu gibi.
Siliqua: Meyve iki karpelden oluşmuş, bir yalancı bölme ile uzunlamasına iki bölmeye ayrılmıştır. Olgunlaşınca birleşme hattı boyunca üçe ayrılır (Brassicaceae).
İki ya da daha fazla karpelli açılan kuru meyvelere genel olarak kapsül adı verilir. Önemli kapsül tipleri şunlardır:
Septisit kapsül: Meyve, uzunlamasına, karpellerin birleşme yerlerinden açılır (Sığla ağacı, Orman gülü).
Lokolosit kapsül: Meyve, karpellerin sırt-damar hattından açılır (Söğüt, Kavak).
Dentisit kapsül: Meyve, tepe kısmından dişlerle açılır (Caryophyllaceae).
Piksit kapsül: Meyve bir kapakla açılır (Anagallis arvensis, Fare kulağı).
Porosit kapsül: Meyvedeki tohumlar, pericarp üzerinde açılan çok sayıdaki deliklerden dökülür (Haşhaş, Gelincik).
Agregat (toplu) meyveler: Tek çiçek, çok pistilden oluşan meyvelerdir. Örneğin; Liriodendron (Lale ağacı), Magnolia (Manolya) ve Fragaria vesca (Çilek)’da olduğu gibi.
Bileşik meyveler: Çok çiçek, çok pistilden oluşan meyvelerdir. Agregat meyveden farkı, her pistilin kendine özgü ayrı bir çiçek çevresinin bulunmasıdır. Bileşik meyve ayrıca, çok sayıda sade meyvelerden oluşur. Örneğin; İncir, Çınar, Dut, Ananas, Sığla ağacı.
Eğer meyvelerin oluşumuna ovaryumdan yani karpelden başka çiçeğin çevre yaprakları ya da çiçek tablası da katılırsa bu tip meyvelere yalancı meyveler (İgit) denir. Örnek; Elma, Armut, Muşmula, Mersin.
Botanik
-
Bitkisel Hormonlar Nelerdir?
-
Bitkisel Hormonları Nelerdir? Auxinler - Oksin Bitki Büyüme Hormonlarının Görevleri Nelerdir?
-
Pinus cembra - İsviçre Fıstık Çamı
-
Pinus banksiana - Banks çamı
-
Pinus aristata (Higori çamı)
-
Palinoloji – Polen Bilimi Hakkında Bilgi
-
Kaktüsgiller - Cactaceae Hakkında Bilgi
-
Papatyagiller - Asteraceae Hakkında Bilgi
-
Karanfilgiller - Caryophyllaceae Hakkında Bilgi
-
Periyant Nedir ? Periant (Çiçek Örtü Yaprakları)
-
Bitki Yaprak Tipleri Ve Görevleri - Yaprak Çeşitleri
-
Bitkilerde Gövde Çeşitleri ve Gövdenin Görevleri Nelerdir ?
-
Opuntia ficusindica - "Dikenli İncir"
-
Bitkilerde Bulunan Doğal Renk Maddeleri
-
Bitki Stresi: Abiyotik ve Biyotik Faktörler