Tohumlu Bitkilerin Vejetatif (Büyüme) Organları
Tomurcuk; Oluştukları yıl içerisinde belirli bir boy uzamasına ulaşan Gymnospermae ve dikotil Angiospermae bitkilerinin köklerinden başka kısımlarında, özellikle yaprakların koltuklarında yer alan ve işlevleriyle yeni sürgünler, yaprak ve çiçekler oluşturan organlara denir. Kısaca tomurcuğa, genç bir sürgünün dinlenme devresidir, denilebilir.
Tomurcukların sürgünler üzerinde bulunuşları rastlantısal değildir. Bunlar belirli kurallara göre dizilmektedirler.
Genel olarak üç tür tomurcuk dizilişi vardır:
Dağınık diziliş, çoğunlukla ikiye ayrılır;
İki sıralı sarmal (Almaçlı) Çok sıralı sarmal
Fagus (Kayın) Quercus (Meşe)
Ulmus (Karaağaç) Populus (Kavak)
Alnus (Kızılağaç) Juglans (Ceviz)
Castanea (Kestane) Salix (Söğüt)
Carpinus (Gürgen) Ficus (İncir)
Tilia (Ihlamur)
Karşılıklı Diziliş: Bu tür dizilişte, iki tomurcuk aynı düzeyde karşılıklı, bundan sonra gelen iki tomurcuk çapraz şekilde karşılıklı dizilmiştir. Acer (Akçaağaç), Fraxinus (Dişbudak), Cornus (Kızılcık), Aesculus (Atkestanesi), Ligustrum (Kurtbağrı) ve Euonymus (Papaz külahı) gibi.
Çevrel Diziliş: Sürgün üzerinde aynı seviyede ikiden çok tomurcuk dizilmektedir. Çoğunlukla Gymnospermae’lerde, az oranda da Angiospermae’lerde görülür.
Gymnospermae Angiospermae
Pinus (Çam) Catalpa bignonioides (Katalpa)
Abies (Göknar) Nerium oleander (Zakkum)
Picea (Ladin)
Pseudotsuga (Duglas)
Bir sürgün üzerinde tomurcuk ya üst kısımda (uçta) bulunur, buna terminal tomurcuk denir ya da terminal tomurcuğa çok yakın bulunur, buna da subterminal tomurcuk denir. Genel bir kural olarakta tomurcuklar yaprakların koltuğunda bulunur. Bunlara koltuk altı tomurcuklar ya da yan tomurcuklar adı verilir. Ağaçların çoğunun büyümesi terminal tomurcuklarla olur. Bu tür büyümeye monopodial büyüme denir. Pinus (Çam), Picea (Ladin), Abies (Göknar), Pseudotsuga (Duglas), Sequoia (Sekoya) ve Populus (Kavak)’larda olduğu gibi. Çoğu kez de terminal tomurcuklar körelmiş olup, boy büyümesini, kendisine en yakın subterminal tomurcuk üstlenmiştir. Bu tür büyümeye sympodial büyüme adı verilmektedir. Salix (Söğüt), Carpinus (Gürgen), Corylus (Fındık) , Alnus (Kızılağaç) ve Ulmus (Karaağaç) gibi.
Tomurcuklar genellikle doğrudan doğruya sürgüne otururlar, yani sapsızdırlar. Ancak, Alnus (Kızılağaç) ve Pterocarya (Kanatlı ceviz)’larda olduğu gibi bir sapla sürgüne bağlanmışlardır ki, bunlara saplı tomurcuk denir.
Tomurcuklar sürgün üzerinde oluştuktan sonra, vejetatif gelişimlerini tamamlayıp, gelecek sene mutlaka faaliyete geçmeyebilir. Bazı tomurcuklar gelişme özelliklerini uzun yıllar koruyabilir ve gelişmeksizin kalırlar. Bu tür tomurcuklara uyuyan tomurcuklar ya da Preventif tomurcuklar denir. Preventif tomurcuklar sürgünlerin uçlarından uzak yerlerde, alt kısımlarda bulunurlar. Bunları uyarmak için tepe tomurcuğu ya da öteki tomurcukları koparmak gerekir. Bu tür tomurcukların sürmesiyle oluşan sürgünlere su sürgünleri denir. Su sürgünleri de yapışık dalları oluştururlar. Yapışık dalların ormancılıkta önemi büyüktür. Ağaçların budaklı olmasına neden olurlar ve böylece gövdenin kalitesini düşürürler. Buna karşın, bitkinin canlılığını arttırır, ayrıca park ve bahçe bitkileri için sık dokulu ve dekoratif özellik vererek olumlu katkı sağlarlar.
Su sürgünü ve yapışık dal oluşturan önemli ağaçlar şunlardır: Quercus (Meşe), Fagus (Kayın), Alnus (Kızılağaç), Acer (Akçaağaç), Salix (Söğüt), Abies (Göknar), Cedrus (Sedir), Larix (Melez).
Bir başka anormal tomurcuk tipi daha vardır. Normal olarak genç sürgünlerde oluşan tomurcuklar, bazen ağacın kalın dallarında, gövde üzerinde ya da köklerinde meydana gelebilir. Bu tür tomurcuklar genellikle yaralanmalar sonucunda oluşurlar. İşte önceden olmayan ve bir yaralanma sonucu olan tomurcuklara adventif tomurcuk denir. Adventif tomurcuklar gövdede kütük sürgünü, kökte ise kök sürgünü verirler, bunların bitkinin gençleşmesinde önemi büyüktür ve baltalık işletmesini olanaklı kılar.
Sürgün; Genel olarak yaprak koltuğundaki bir tomurcuktan oluşan, üzerinde vejetatif ya da generatif veya her ikisini birden taşıyan bitki kısımlarına denir.
Sürgün vejetasyon mevsimi boyunca büyür, yani uzar, vejetasyon mevsimi sonunda büyüme durur. Sürgün bu dönemde aldığı boyu, ağacın tüm hayatı boyunca korur. Buna karşılık yaşadığı sürece kalınlaşma yapar.
Sürgünler oluştukları zamana göre, ilkbahar ve yaz sürgünü olarak ikiye ayrılır. Yaz sürgünü, bir kış devresi geçirmeden aynı vejetasyon periyodu içinde yeniden oluşan sürgünlerdir (Quercus - Meşe, Pinus brutia - Kızılçam, Pinus halepensis – Halep çamı ). Bu tür sürgün yapan bitkiler yılda iki kez uzarlar.
Sürgünler boylarına göre de ikiye ayrılmaktadır:
Uzun sürgün: Tomurcukları belirgin internodlarla birbirinden ayrılmış olan, bitkinin gövde ve dal büyümesini sağlayan sürgünler olup, bitkinin ömrü boyunca üzerinde kalırlar.
Kısa sürgün: İnternodları birkaç milimetreyi geçmeyen, fazla uzamayan, dallanmayan ve ömürleri kısa olan sürgünlerdir.
Yaprak: Asıl görevleri özümleme olan, gaz alış verişini sağlayan, ışıktan olanaklar ölçüsünde yararlanabilmek ve su buharı kaybını kolaylaştırmak bakımından geniş yüzeyli olan, iletim sistemi açısından zengin bir damarlanma gösteren organlardır. Genel olarak bir yaprak; yaprak ayası, yaprak sapı ve yaprak kını olmak üzere üç kısımdan oluşur.
Yapraklar, taksonomik araştırmalarda bitkilerin tanıları için en önemli organlardır. Angiospermae’lerde genel olarak yapraklar sade (basit) ve bileşik (tüysü) olarak ikiye ayrılırlar.
Oysa Gymnospermae’lerde yapraklar çoğunlukla iğne yaprak ve pul yaprak şeklindedir.
İğne yaprak - Picea (Ladin), Abies (Göknar), Larix (Melez), Pinus (Çam), Pseudotsuga (Duglas) ve Cedrus (Sedir).
Pul yaprak - Cupressus (Servi), Thuja (Mazı), Chamaecyparis (Yalancı servi).
Aşağıdaki yaprak tipleri ise daha az görülür.
Yayvan yaprak - Ginkgo (Mabet ağacı).
Rozet yaprak - Podocarpus macrophyllus (Podokarpus).
Tüysü (bileşik) yaprak - Cycas (Sikas) ve Zamia.
Yapraklarda damarlanma şekilleri aşağıda olduğu gibidir:
Paralel damarlanma: Damarlar yaprak ayasının içinde, yaprak sapından damla ucuna doğru birbirlerine koşut olarak gelişmişlerdir. Ana damar belirgin değildir. Angiospermae’lerin bir çenekli (Monocotyledoneae) bitkilerinin çoğu, Triticum (Buğday), Zea mays (Mısır), Lilium (Zambak), Orchis (Sahlep), Smilax (Gıcır otu), Galanthus (Kardelen) ve Iris (Süsen) ile bazı dikotil Angiospermae örneklerinden Plantago (Sinir otu)’da olduğu gibi.
Ağsı (Reticulat) damarlanma: Yaprak ayasında çoğunlukla bir ana damar olup, diğer damarlar düzensiz olarak bir ağ şeklinde bulunurlar. Bu da birkaç tipe ayrılır.
Tüysü (Pennat) damarlanma: Orman ağaçlarının çoğunda olduğu gibi ayanın bir orta damarı, bu orta damardan dallanan yan damarları vardır. Fagus (Kayın), Carpinus (Gürgen), Alnus (Kızılağaç), Betula (Huş), Ulmus (Karaağaç), Ficus benjamina (Benjamin kauçuğu).
Işınsal (Palmat) damarlanma: Bir noktadan şemsiye telleri gibi eşdeğer damarlar çıkmaktadır. Platanus (Çınar), Aesculus (Atkestanesi), Acer (Akçaağaç), Liquidambar (Sığla ağacı), Ficus carica (İncir).
Çatalsı (Dikotomik) damarlanma: Damarlar daima ikiye çatallanarak aya içinde yayılırlar. Ginkgo biloba (Mabet ağacı).
Pedat damarlanma: Orta damarın tabanından çıkan iki yan damar, orta damardan daha iyi gelişmiş ve daha uzundur. Helleborus (Noel gülü) ve Dracunculus (Yılan yastığı).
Yaprak dizilişleri; Yaprakların bir sürgün üzerindeki diziliş düzenine Phyllotaxy adı verilir. Yapraklar tomurcuk dizilişlerine koşut olarak üç değişik tipte diziliş gösterirler:
Dağınık diziliş: İkiye ayrılır.
İki sıralı sarmal (Almaçlı) diziliş: Sürgün üzerinde yapraklar iki sıra halinde, ancak bir noddan tek yaprak çıkacak şekilde, bir düzlemle çakışabilecek durumda yerleşmişlerdir (Fagus - Kayın, Carpinus - Gürgen, Ostrya - Kayacık, Ulmus - Karaağaç, Tilia - Ihlamur, Corylus - Fındık).
Çok sıralı sarmal diziliş: Her noddan tek yaprak çıkmakta ve sürgün üzerinde helezon biçiminde dizilmektedirler (Quercus - Meşe, Populus - Kavak, Juglans - Ceviz).
Karşılıklı (Dekussat) diziliş: Her noddan karşılıklı bir çift yaprak çıkar, ondan sonra gelen çift yaprak bir öncekine dik açı oluşturur (Acer - Akçaağaç, Fraxinus - Dişbudak, Aesculus - Atkestanesi, Cornus - Kızılcık, Lonicera - Hanımeli). Eğer her noddan çıkan karşılıklı yapraklar aynı düzlemde ise bu tür dizilişe opposite diziliş denir.
Çevrel (Vertisillat) diziliş: Her nodda üç ya da daha fazla sayıda yaprak çıkacak şekilde dizilirler (Nerium - Zakkum, Catalpa - Katalpa ve Erica - Funda).
Botanik
-
Bitkisel Hormonlar Nelerdir?
-
Bitkisel Hormonları Nelerdir? Auxinler - Oksin Bitki Büyüme Hormonlarının Görevleri Nelerdir?
-
Pinus cembra - İsviçre Fıstık Çamı
-
Pinus banksiana - Banks çamı
-
Pinus aristata (Higori çamı)
-
Palinoloji – Polen Bilimi Hakkında Bilgi
-
Kaktüsgiller - Cactaceae Hakkında Bilgi
-
Papatyagiller - Asteraceae Hakkında Bilgi
-
Karanfilgiller - Caryophyllaceae Hakkında Bilgi
-
Periyant Nedir ? Periant (Çiçek Örtü Yaprakları)
-
Bitki Yaprak Tipleri Ve Görevleri - Yaprak Çeşitleri
-
Bitkilerde Gövde Çeşitleri ve Gövdenin Görevleri Nelerdir ?
-
Opuntia ficusindica - "Dikenli İncir"
-
Bitkilerde Bulunan Doğal Renk Maddeleri
-
Bitki Stresi: Abiyotik ve Biyotik Faktörler