Tüm Elmaların Atası Olan Tür Koruma Altına Alınıyor
Kazakistan’ın yabanıl bölgelerinde, mütevazi bir meyve taşıyan mütevazi bir ağaç var. Bu ağacın meyvesini, büyük olasılıkla hiç yemediniz.
Ama onun soyundan gelen ardılları, mutfağınıza sık sık misafir oluyor. Evet, Kazakistan’daki bu ağacın torunları, günümüzde 7.500’en fazla çeşite sahip olan elmalar. Tüm o elma çeşitlerinin kökeninde bulunan gerçek yabani elma ağaçlarından biri olan söz konusu ağacın Latince adı ise Malus sieversii.
Pek çok bitki türü gibi, bu bitkinin de yaşam alanları sürekli imara açılıyor. Yanı sıra, iklim değişimi ağacın gelişmesini ve sağlıklı meyveler oluşturmasını güçleştiriyor. Kömür dağıtımında oluşan kesintiler nedeniyle yeniden odun kömürüne yönelen bazı Kazaklar, bu ağacın peşine düşüyor ve bunca zamandır balta girmemiş ormanlık alanlarda talana başlıyor. Ağacın başka çeşitlerle çok fazla melezlenmesi, genetik mirasını zayıflatıyor. Tarımsal genişleme, elmanın yayıldığı yaban alanlarını yerle bir ediyor. Meyvelere dadanan hayvanlar, ağaçları çıplak bırakıyor. Tüm bunlara ek olarak, iklime bağlı kayıplar da oluşuyor. Kısacası M.sieversii ağacının yaşamını tehdit eden unsurlar, günden güne çoğalıyor.
Cennet Bahçesi
Kazakistan’da İngilizce öğreterek birkaç yıl geçiren Liz Rattan, elmanın yerel kültürle nasıl iç içe geçtini fark etmiş. Her şey bir yana, Kazakistan’ın en büyük şehirlerinden biri olan Alma Ata’nın içinde geçen “alma” sözcüğü, aslında “elma” sözcüğünün eski söyleniş biçimi. Hakikaten de Alma Ata’da tam bir elma bolluğu var. Her yol kenarında, her manav tezgahında çeşit çeşit elmalar sizi selamlıyor. Ratan, yaşadığı yerde Tacik satıcılar tarafından bölgeden toplanan değişik çeşitlerin de satıldığını ve ticari amaçlı üretilen elmalardan en büyük farklarının büyüklükleri olduğunu anlatıyor. Yerel elmalar öyle devasa boyutlarda değiller. Ama taze ve kütür kütürler; çoğunun ucunda yaprak taşıyan küçük bir sapı var.
M. sieversii ağacının bulunduğu bölge, sıklıkla “elma cenneti” olarak adlandırılıyor. Elma cenneti, Kazakistan’ın yanı sıra Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan’ı da kapsıyor; hatta Çin sınırlarında kalan ufak bir alanı da. IUCN raporlarında, bu alandaki yabani elma sayısında yaşanan düşüşün, son 30 yıl için %70 olduğu belirtiliyor. Bu gidişle, yakın zamanda yabani elma ağaçlarının soyu tümden tükenebilir.
Elma Evrimi
Peki acaba yabani Kazak “alma”larında, bugün tanıdığımız kıpkırmızı koca elmalara nasıl gelindi? ETH Zürih’ten besin genetikçisi Amandine Cornille, elmanın genetik mirası üzerinde kapsamlı araştırmalar yapıyor. Elde ettiği bulgulara bakılırsa, M. sieversii‘den bizim tanıdığımız elmaya varan yolda, birkaç kuzen türün katkısı olmuş. Bu biraz da modern insanlığın durumuna benziyor. Biz büyük ölçüde “Homo sapiens“leriz; ama Neandertallerden ve Denisovanlardan gelmiş genetik katkıları da DNA’mızda taşıyoruz.
Cornille ve çalışma arkadaşları, en fazla genetik katkı yapan türün Malus sylvestris olduğunu saptamış bulunuyor. M.sierversii‘den farklı olarak, M.sylvestris lezzetli olmaktan çok uzak. Bu bitkinin iki türü olduğunu belirten Cornille şöyle anlatıyor: “Bir Kafkas çeşidi var, bir de Avrupa çeşidi var. Avrupa olan yaklaşık 1-2 santim kadar. Pek yenecek gibi değil; lezzetsiz. Bazı insanlar bolca şeker ekleyerek, bunun marmeladını yapıyor. Yabanda bu meyveyi asıl yiyen ise geyikler. “
Günümüzden 3000 ilâ 4000 yıl kadar önce, Avrupa yengeç elması ile yabani Kazak elmasının tarımsal eşlenmesi başlamış ve bugünün elmalarının temeli atılmış. M.sierversii’ye bakınca, öncülün o olduğu fark ediliyor. Şimdilerde, yabani “alma”ların korunması için çeşitli önlemler hayata geçiriliyor. Internet üzerinden bitkiyi ya da tohumlarını satın alabiliyor ve yaşayıp çoğalmasına yardımcı olabiliyorsunuz. Eğer bu tür bilinçli çabalar harcanmazsa, çok geçmeden kendimizi yabani elmayı yitirmiş durumda bulabiliriz.
Sağda yabani Kazak elması ağacı (20 metre kadar) ve solda evcil elma ağacı (yaklaşık 4 metre) görülüyor. Büyüklük karşılaştırması için insan figürü eklenmiş.
Kaynaklar:
Discover, “The Mother of All Apples Is Disappearing”
<http://blogs.discovermagazine.com/crux/2017/06/08/original-wild-apple-going-extinct/>
The Forest Garden Vision
<https://www.slideshare.net/ethanappleseed/the-forest-garden-visio>
Bilimfili.com, "Tüm Elmaların Atası Olan Tür Koruma Altına Alınıyor"
Bu yazının kaynağı: https://bilimfili.com/tum-elmalarin-atasi-olan-tur-koruma-altina-aliniyor/
Botanik Haberleri
-
Antalya'da keşfedilen yeni yabani soğan türü literatüre kazandırıldı
-
Fritillaria yalcinii sp. nova /Çermik Lalesi Türkiye florasına hayırlı olsun.
-
Araştırmacılar mısırın topraktaki arsenik toksisitesini azalttığını keşfetti
-
Sadece Bitkileri Enfekte Ettiği Sanılan Viroidler Kimdir?
-
Bilim insanları ilk kez en yaygın tropik ağaç türlerini isimlendirdi
-
Kurumaya dayanıklı bitkiler için genom veritabanı yayınlandı
-
Kahverengi Kokarca (Halyomorpha halys) İçin Kamu Spotu Hazırlandı
-
Dünyanın en kötü zararlılarından biri Kaliforniya'ya saldırıyor
-
Leopoldia buseana, Muğla ilinde yeni bir endemik bitki türü keşfedildi.
-
Filipinler'de yeni bir türü bulundu "Cryptocoryne zamboangaensis"
-
Bilim insanları mekanik hasada uygun taze domates tasarladı
-
Orkide Türleri: Renklerin ve Kokuların Dansı
-
Tropik Lezzet ve Sağlık: Ejder Meyvesi, Pitaya Bitkisinin Sırları
-
Bordo bulamacı nedir ? Nasıl uygulanır ?
-
Ülkemiz İçin Yeni Bir Tür "Adıyaman çançiçeği"