Biyologlar - Biyolojiye Gerçekçi Yaklaşım

Türkiye'nin Floristik (Bitkisel) Zenginliği

---

> Türkiye, bitkileri açısından,dünyada en zengin ülkelerin başında gelir.Bugünkü bilgilerimize göre,Türkiye'nin coğrafi sınırları içinde 3022'si endemik olmak üzere, 8897 çiçekli bitki ve eğrelti türü doğal olarak yetişmektedir.Bu sayı alttür,varyete ve hibritlerle birlikte 10.765'e ulaşır.
>
> Türkiye’de doğal olarak yetişen 10.765 çiçekli bitki ve eğreltinin yaklaşık üçte biri endemiktir.Bir ülkenin floristik zenginliği ve çeşitliliği, içerdiği nadir ve endemik taksonların çokluğu ile önem kazanır.Türkiye ılıman iklim kuşağında ve Batı Palearktik* ülkeleri arasında en zengin floraya sahip olanıdır (Tablo 1).
>
> Tablo-1:Endemik tür sayısı ve endemizm oranı yüksek olan Batı Palearktik ülkeleri (Davis,Heywood ve Hamilton, 1994).
>
>
> Ayrıca Türkiye, halen ılıman iklim kuşağında kültürü yapılan hububat,baklagiller,yem bitkileri,orman ağaçları ve taş çekirdekli meyveler gibi ekonomik ürünlerin yabani atalarına ev sahipliği yapması bakımından da insanoğlu için doğrudan ve dolaylı olarak önem taşır.
>
> Türkiye'nin çiçekli bitklerini ve eğreltilerini (damarlı bitkiler) içeren,1965-1985 yılları arasında P.H.Davis ve ekibi tarafından hazırlanan "Türkiye ve Doğu Ege Adaları Florası" (Türkiye Florası) adlı bilimsel eser 9 cilt halinde yayımlanmıştır.Türkiye Florası'nın yayımlanması Türk ve yabancı botanikçilerin ilgisinin artmasına neden olmuştur.Buna bağlı olarak,Türkiye'nin doğal bitkileri üzerinde çalışmalar artmış, floraya çok sayıda yeni bitki türü eklenmiştir.Yeni türlerin bulunmasıyla, "Türkiye Florası" adlı 9 ciltlik esere yeni ciltlerin eklenmesi gereği de ortaya çıkmıştır.Böylece "Türkiye Florası"nın 1.ek cildi (10.cilt) 1988 yılında Davis,Mill ve Tan tarafından; 2.ek cildi (11.cilt) ise 2000 yılında Güner,Özhatay,Ekim ve Başer tarafından yayımlanmıştır.Toplam 11 ciltten oluşan "Türkiye Florası", floristik (bitkisel) açıdan Anadolu'nun devamı niteliğinde olan Doğu Ege Adaları'nın florasını da içermektedir.7676 sayfadan oluşan 11 ciltlik bu dev eserde, 8796'sı Türkiye'den ve 192'si Doğu Ege Adaları'ndan olmak üzere toplam 8988 tür yer alır.Bunlardan 2991'i (2941'i Türkiye'den ve 50'si Doğu Ege Adaları'ndan) endemik türler olup,dünyanın başka hiçbir yerinde doğal olarak yetişmez.Endemik taksonların,Türkiye'nin toplam bitki taksonlarına oranı (endemizm) %34,4'ü bulur.
>
> Türkiye'nin florası hızla büyümeye devam etmektedir:11.cildin yayımlanmasından sonra, Mayıs 2000-2002 tarihleri arasında floraya eklenen yeni taksonların sayısı 133'e ulaşmıştır (N.Özhatay ve Kültür,2002):Bilim dünyası için yeni toplam 87 takson (71 tür,4 alttür,9 varyete,3 hibrit) ve Türkiye için yeni 46 takson (30 tür,8 alttür,7 varyete,1 hibrit).Buna göre, son yıllardaki veriler temel alındığında,Türkiye florasına her 5 gün, 12 saatte bir yeni bir taksonun eklendiği söylenebilir.
>
> *Avrupa’nın tamamı,Asya’nın tropik bölge dışında kalan bölümü ve Afrika’nın kuzey kesimini içeren zoocoğrafya bölgesinin batısı.
>
>
> TÜRKİYE’NİN FLORİSTİK ( BİTKİSEL) ZENGİNLİĞİNİNBAŞLICA SEBEPLERİ
>
> Türkiye’nin florasındaki bu olağanüstü zenginlik ve çeşitliliğin sebepleri şöyle sıralanabilir:
>
> 1-İklim farklılıkları (karasal iklim,okyanus iklimi ve Akdeniz iklimi),
>
> 2-Jeolojik ve jeomorfolojik çeşitlilik,
>
> 3-Zengin su kaynakları (deniz,göl ve akarsu),
>
> 4-Büyük yükseklik farkları (deniz seviyesi-5000 m),
>
> 5-Çok çeşitli habitat tipleri ve üç fitocoğrafik bölgenin (Avrupa-Sibirya, Akdeniz, İran-Turan) buluştuğu yerde olması,
>
> 6-Anadolu’nun doğusu ve batısı arasında ekolojik farklılıklar bulunması ve bunun floristik farklılıklara yansıması.
>
> BİTKİ GRUPLARI
>
> Dünyadaki biyocoğrafik kuşaklar, bir yerdeki bitkilerin meydana getirdiği vejetasyon tiplerine veya formasyonlarına göre sınıflandırılırlar.İğne yapraklı orman,yaprak döken orman,step,savan,pampa kuşakları gibi. Bunun sebebi, dünyanın her yerinde, o yerin görünüşüne egemen olan canlı grubunun bitkiler olmasıdır.
>
> Bir yerin yüzeysel görünümünün esas unsuru olan bitkilerin listesine veya o yerde yetişen bitkilerin hepsine, o yerin florası denir.Bu tarife göre, flora denince o yerde yetişen bütün bitki gruplarına ait türlerin hepsinin anlaşılması gerekir ise de , flora terimi daha çok ve geleneksel olarak, tohumlu bitkiler ve eğreltiler, yani damarlı bitkiler (iletim demetli bitkiler) için kullanılmaktadır.Bizim gibi kuzey yarı kürenin ılıman kuşağındaki ülkelerde damarlı bitkiler içinde yer alan Eğreltiler çok önemli olmadığından, flora terimi Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta) için kullanılıyormuş gibi hissedilir.Bir yerde yetişen ilkel bitki gruplarına alg florası,yosun florası gibi adlar verilmektedir.
>
> a) Algler
>
> Bitki dünyasının en ilkel gruplarından biri olan algler, tohumsuz bitkilerin çok geniş ve önemli bir kategorisini meydana getirirler.
>
> b) Mantarlar
>
> Mantarlar, yurt ekonomisi ve insan hayatı açılarından çok önemli bir bitki grubudur.Şapkalı Mantarlar diye bilinenlerden bazıları Türkiye’de ve dünyada besin olarak uzun yıllardan beri yaygın olarak kullanılmaktadır.
>
> c) Likenler
>
> Likenler, doğada toprak ve kaya üzerlerinde, canlı ve ölü ağaçların gövde ve dallarında yaşayan, köksüz, gövdesiz ve yapraksız bitkilerdir.Algler ile mantarların biraraya gelerek bir birlik meydana getirmeleri ile oluşan kompleks bir organizma grubudur.
>
> d) Yosunlar
>
> Evrim açısından alglerden daha yüksek, fakat eğrelti ve tohumlu bitkilerden daha aşağı seviyede bulunan bir bitki grubudur.
>
> e) Eğreltiler
>
> “Türkiye Florası” adlı eserin 1.cildinde işlenen bu bitki grubu, bundan önceki gruplara göre daha iyi bilinmektedir.Türkiye’nin çok kurak kesimleri hariç, daha çok nemli yerlerde yaygın olan bitkilerdir.
>
> f) Tohumlu Bitkiler
>
> Gerek sistematiği, gerekse yayılış ve yetişme ortamları Türkiye’de en iyi bilinen bitki grubudur.Bitkiler aleminin en gelişmiş grubu kabul edilirler.İki alt bölüme ayrılır.Bunlar Açık ve çıplak tohumlu bitkiler (Gymnospermae) ile Kapalı tohumlu veya çiçekli bitkiler (Angiospermae)’dir.
>
> (1) Açık ve Çıplak Tohumlu Bitkiler (Gymnospermae)
>
> Bu alt bölüme giren bitkilerde tohumu oluşturan tohum taslakları karpel veya kozalak yaprağı (megasporofil) üzerinde açıkta bulunur.Bu yüzden tohum da açıkta oluşur.Polen tanesi doğrudan doğruya tohum taslağı üzerine konar ve çimlenir.Hepsi odunlu bitkilerdir.Tür sayıları az olmakla birlikte, dünyada olduğu gibi Türkiye’de de geniş alanlar kaplarlar ve orman alanlarının büyük bir kısmını meydana getirirler.
>
> Çiçekli bitkilerin hızlı bir şekilde yaygınlaşmaları sonucu, gerek kapladıkları alan gerekse tür sayısı açılarından bütün dünyada gerilemeye başalayan bu bitki grubunun türlerinden büyük bir kısmı, yeni ekolojik şartlara uyum gösteremedikleri için dünya yüzünden silinip gitmişlerdir.Zamanımızda bazı Gymnosperm takımları (ordoları) ancak fosil formlardan bilinmektedir.Gymnosperm’lerin dünyada halen bulunan tür sayısı 800 civarındadır.Türkiye’de bulunan Gymnosperm’lerin aile (familya) adları ve cins sayıları (Tablo-2) ile en zengin türe sahip cinsleri (Tablo-3) şöyledir:
>
> Ladin (Picea), Porsuk (Taxus), Servi (Cupressus) ve Sedir (Cedrus) cinsleri ise yurdumuzda tek tür ile temsil edilirler.Gymnosperm’lerden olmakla birlikte, çeşitli özellikleri bakımından onlarla çiçekli bitkiler arasında bir geçiş formu olan ve bu sebeple evrimsel bakımdan en ileri Gymnosperm cinslerinden biri olan Deniz Üzümü (Ephedra)’nün Türkiye’de üç türü yetişmektedir.Yetişme şekli bakımından kısa boylu bir çalı olan bu cinsin türleri, step alanları içindeki taşlık ve kayalık yerlerde bulunurlar ve tıbbi açıdan önemli olan bitkilerdir.
>
> (2) Kapalı Tohumlu veya Çiçekli Bitkiler (Angiospermae)
>
> Bu alt bölüme giren bitkilerde tohum taslakları meyve yaprakları (karpel) tarafından örtülür.Çoğunlukla otsu bitkilerdir.
>
> İki sınıfa (klasis) ayrılır:
>
>
> A) İki Çenekliler (Dicotyledonopsida) : Embriyolarında simetrik durumda iki çenek vardır.
>
> B)  Bir Çenekliler (Monocotyledonopsida) : Embriyolarındaki çeneklerden biri körelmiş ve tek çenekli hale gelmiştir.
>
>
> Zamanımızda tür sayısı bakımından dünyanın en zengin bitki grubu olan çiçekli bitkiler, dünya vejetasyonunda da egemen bir rol oynarlar.Çiçekli bitkiler, bu özelliklerini Türkiye’de de devam ettirirler.
>
> Türkiye’de yetişen çiçekli bitki türleri 145 aile (familya) içinde toplanmıştır.Bu aileler arasındaki tür sayısı bakımından en zengin aileler Tablo-4’de ve tür bakımından en zengin cinsler Tablo-5’de gösterilmektedir.
>
> Tablo-4 : Tür zenginliği bakımından aile sırasını gösteren tablo:
>
>
> Tablo-5 : Tür zenginliği bakımından cins sırasını gösteren tablo:
>
>
> ENDEMİK BİTKİLER
>
> Yeryüzünün sınırlı bir bölgesinde yani bir adada,bir dağ sırasında,bir ülkenin siyasi sınırları içinde veya ancak belli bir ekolojik ortamda yayılış gösteren yani çok bölgesel (lokal) olarak yetişebilen çeşitli taksonomik kategorilere ait bitkilere “Endemik Bitkiler”denir.
>
> Türkiye, endemik bitkilerinin zenginliği bakımından dünyanın önemli ülkelerinden birisidir.Ancak, tohumsuz bitki grupları üzerindeki araştırmalar henüz çok yetersizdir.Bununla beraber bilinmektedir ki, ilkel bitki grupları, dünya yüzünde hemen her yerde yaygın olan türlere sahiptir.Bu sebeple, bu gruba giren bitkilerde endemizme ya hiç rastlanmamakta veya söz edilemeyecek kadar düşük olmaktadır.Türkiye’de yetişen 75 civarındaki eğrelti türünden ancak 1’i (Asplenium reuteri) endemiktir.Tohumlu bitki olmalarına ragmen, Gymnospermlerde de endemizm oranı çok düşüktür.Bu gruptan Abies cinsine ait 3 alt tür dışında endemik bitki yoktur.Bu sebeplerle, bu bölümde Türkiye’de endemizm konusunda en zengin ve önemli bitki grubu olan çiçekli bitkilerden örnekler verilmektedir.
> Flora kayıtlarına göre Türkiye’deki endemik bitki sayısı 3022 olup, bunların floradaki bütün bitkilere oranı %34,4’tür.Türkiye’deki endemik bitkilerin sayısı Avrupa ülkeleri ile karşılaştırıldığında bu oran hayli yüksektir.Ayrıca, endemik sayısı da çok yüksektir.Avrupa ülkeleri arasında en çok endemik türe sahip ülke Yunanistan olup, bu ülkede 800 civarında endemik tür yetişmektedir.Dünyada sadece İstanbul’a özgü olan 20 endemik bitki vardır.İstanbul’da yetişen toplam endemik bitki sayısı ise 70 dolayındadır.İstanbul, İngiltere’nintoplam bitki sayısından daha fazla bitkiye sahiptir.
>
> Türkiye’deki endemik bitkiler, belirli dağ ve dağ silsilelerine lokalize oldukları gibi, daha geniş yayılışlı endemikler de vardır.Belirli bir dağ veya silsile için endemik bitkiler açısından en zengin yer, Amanos Dağları’dır.Endemiklerce zengin diğer dağlar ise, başta Ege Bölgesi’nin güney ucu ile Akdeniz Bölgesi’nin batısında yer alan dağlar olmak üzere; Uludağ, Kaz Dağı ve Erciyes Dağı’dır.Bu sayılan dağ ve silsilelerden çoğunun etrafı genellikle ovalar ile çevrili olduğundan, bu dağlardaki endemikler nisbeten dar yayılışa sahiptirler.Halbuki yurdun doğu kesimindeki dağlar oldukça yüksek sayıda endemiğe sahip iseler de, batıdakilere göre daha devamlı olduklarından, bu bölgede yetişen endemiklerin çoğu, bir dağa has olmaktan çok, daha geniş yayılışlıdırlar.Yukarıda belirtilen dağlar dışında, Türkiye’nin endemizm yönünden dikkat çekici yöreleri şunlardır: Orta Toroslar (Ermenek, Gülnar, Mut arası), Antitoroslar (Saimbeyli ve Maraş çevreleri ), Van-Siirt-Bitlis ve Hakkari illerini kapsayan bölge, Rize ve Artvin civarındaki yüksek dağlar, Gümüşhane ve Erzincan arası ile Munzur Dağları ve Ilgaz Dağları.Tuz Gölü çevreleri ise, özellikle tuzcul endemiklerce zengindir.
>
> Endemik bitki türleri açısından Türkiye’nin en zengin familyası 447 tür ile Toplu çiçekligiller (Asteraceae)’dir.Bu familya endemik olmayan türlerce de zengin olduğundan, endemizm oranı düşük olup, %36,8’dir.İkinci sırayı Baklagiller (Fabaceae) alır.Bu familyaya ait 406 tür endemik olup, Toplu çiçekligiller (Asteraceae) familyası ile benzer durumda olduğundan dolayı endemizm oranı düşüktür ( % 37,9 ).Ballıbabagiller (Lamiaceae) familyası 257 türle 3. sırayı almaktadır.Endemizm oranı diğer iki familyaya göre daha yüksektir ( %57 )
>
> Bunun en önemli sebebi, bu familyanın özellikle Akdeniz Bölgesi’nin yüksek dağlarında yetişen türlerinin bulunması ve tür sayısının diğer iki familyaya göre daha az olmasıdır.Türkiye’nin florasında endemik tür bakımından en zengin 10 familya Tablo-6’da ve en zengin 10 cins Tablo-7’de gösterilmiştir.
>
> Tablo-6: Türkiye’nin florasında endemik tür bakımından en zengin 10 familya
>
> Tablo-7: Türkiye’nin florasında endemik tür bakımından en zengin 10 cins
>
> Tablo-8: Türkiye Florası’ndaki endemik bitkiler, yedi coğrafik bölgeye göre aşağıdaki gibi dağılım gösterir:
>
> Türkiye tamamiyle Holoarktik aleme girmekte ve bu alemin 3 bitkisel (floristik) bölgesi yurdumuzda birleşmektedir.Bunlar Akdeniz, Avrupa-Sibirya ve İran-Turan floristik bölgeleridir.Bu bölgelerin hepsinin kendisine has iklimsel özellikleri vardır.Avrupa-Sibirya floristik bölgesi diğer iki bölgeye göre yıl boyunca daha düzenli bir yağış rejimine sahiptir.Akdeniz floristik bölgesi homojen bir iklime sahip olmayıp yağış ve sıcaklık açısından varyasyonlar gösterir.İran-Turan floristik bölgesi Türkiye’nin en geniş alanını kaplayan bölgesidir.Yaprak döken ağaçlardan oluşan ormanlar ve ağaçsız step veya bozkırlar bu bölgenin iki ana vejetasyon tipidir.
>
> Tablo-9: Türkiye’deki üç fitocoğrafik bölgeye göre endemik bitkilerin dağılımı gösterilmiştir:
>
> Kutluk ve Aytuğ (2001), Türkiye’yi 29 üniteye bölen kareleme sistemini (“Türkiye Florası”nda kullanılan ve her biri 42.000 kilometrekare kapsayan Grid Sistemi) kullanarak, Akdeniz floristik bölgesi ile İran-Turan floristik bölgesinin batı ve doğu sektörleri arasında Türkiye’nin en yüksek endemizm oranına sahip alanlarının yer aldığını belirlemiştir: Anadolu Diyagonali.Kareleme sistemindeki 29 üniteden 10’u, % 20 ya da daha yüksek oranlarda endemik bitki içerir
>
> TÜRKİYE FLORASINDAN ENDEMİK BİTKİ ÖRNEKLERİ
>
> LİTERATÜR
>
>
> 1-DAVİS, P.H. (ed), 1965-1985 – Flora of Turkey and the Aegean islands, -Vol.
>
> 1-9, University press, Edingburg.
>
> 2- DAVİS, P.H.,Mill, R.,Tan, K. (1988). Flora of Turkey and the East Aegean islands,
>
> -Vol.10, University press, Edingburg.
>
> 3-BAYTOP, T.(1997). Türkçe Bitki adları Sözlüğü.Türk Dil Kurumu Yayın No.578,Ankara
>
> 4-Türkiye Çevre Vakfı (1987).Türkiye’nin Biyolojik Zenginlikleri.Türkiye Çevre Vakfı Yayını,Ankara.
>
> 5-BAYTOP, A.(1998).Botanik Kılavuzu.İ.Ü.Eczacılık Fakültesi Yayın No.70,İstanbul.
>
> 6-BAYTOP,A.(1995).Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamları.İ.Ü.Eczacılık Fakültesi Yayın No.69,İstanbul
>
> 7-YÜCEL, E.(2002). Çiçekler ve Yerörtücüler.Eskişehir.
>
> 8-YENTÜR, S.(2002) Türkiye’deki Doğal Eczane.İstanbul
>
> 9-ÇUBUKÇU, B.(2002) Fitoterapi.İstanbul
>
> 10-TORLAK,H.(2003) Marmara Bölgesi’nin Endemik Bitkileri.Bilim ve Ütopya Dergisi Sayı.Nisan 2003.
>
> 11-YALTIRIK,F.,EFE,A.(1996).Otsu Bitkiler Sistematiği Ders Kitabı.İ.Ü.Orman Fakültesi Yayın No.10,İstanbul
>
> 12-EKİM,T.Türkiye Florası-2 Ders Notu.
>
> 13-EKİM,T.Bitki Coğrafyası Ders Notu.
>
> 14-ÖZHATAY,N.Önemli Bitki Alanları (2003).DHKD Yayınları.
>
> 15-GÜNER,A.,ÖZHATAY,N.,EKİM,T. & BAŞER K.H.C.(2000).Flora of Turkey and the Aegean islands,Second Suppl.11, Edingburg.
>
> 16-MATARACI,T.Ağaçlar.TEMA Vakfı Yayını No.39
>
> YARARLANILAN WEB ADRESLERİ:
>
> 1- www.ogm.gov.tr
>
> 2- www.cevreorman.gov.tr
>
> 3- www.milliparklar.gov.tr
>
> 4- botit.botany.wisc.edu
>
> 5-http://www.kustr.org/linkler/
>
> 6-http://www.tubitak.gov.tr/tubives/
>
> 7-http://www.horticopia.com/hortpix/html/
>
> 8-http://www.csdl.tamu.edu/FLORA/gallery.htm
>
> 9-http://perso.wanadoo.fr/erick.dronnet/teucrium_scorodonia1.htm
>
> 10-http://www.wwf.org.tr
>
>
> Hazırlayan:
>
> Uzm.Biyolog Berrin Akyıldırım
>
> İstanbul Üniversitesi
>
> Fen Fakültesi
>
> Botanik Anabilim Dalı
>
> www.wildlifevet.org

---