Biyologlar - Biyolojiye Gerçekçi Yaklaşım

ZEHİRLİ MANTARLAR

---

Mantarlarla zehirlenme sonucu görülen ölümlerin toplam zehirlenme olaylarının % 1 ile 4’ünü oluşturduğu bazı ülkelerde istatistiklerle saptanmıştır. Yurdumuzda bu konuda istatistiksel bilgiler olmamakla birlikte bahar aylarında mantar zehirlenmesi sonucu ölümler sıklıkla görülmektedir.
Zehirli mantarların çoğunu yenen türlerden ayırmak zordur. Örneğin Amanita phalloides’in iyi bir tadı olduğu söylenmektedir. Yenebilen bir mantarın zehirli türden ayrılması bazen bu konuda uzman kişiyi bile yanıltabilir.
1. Protoplazma zehirleri:
1.a. Amanita toksinleri: A. Phalloides, A verne, A virosa, Phalloidin, Phalloin, Amanitin (α, β)
Bu grup mantarların 50 g.’ı bir insanı öldürebilecek kadar etken madde taşır. Etki mekanizması tam anlamıyla anlaşılmamıştır, ancak siklopeptitlerin kükürt köpüklerini kopararak aktivitelerini kaybetmelerine neden olduğu düşünülmektedir. Vücutta amatinin veya phalloidinin bozunmasını sağlayan enzim yoktur. Amanita toksinleri doğrudan proteinlere bağlanarak etk etmemektedirler, öldürücü etki hücresel membranların bütünlüğünü bozma özelliğinden gelmektedir, yaşam olaylarının sürdüğü özel bölümlere bağlanarak etkimeleri olasıdır.
Bu tür mantarlar yendikten sonra belirtisiz 24 saat geçer. Belirtiler birdenbire başlar, kusma, ishal, güç kaybı ve adale krampları şeklinde görülür. Dolaşım düzensizdir, hastanın genel görünümü kötüdür. 3-5 gün içinde ölüm görülür. Bu tür mantarlarla olan zehirlenme olaylarında ölüm olasılığı % 50’dir.
Bu tür mantarlarla olan zehirlenmelerde özel antidot yoktur. Eğer zehirlenme, kusma ve ishalin başlamadığı belirtisiz devrede anlaşılırsa kusturucu ve müshiller verilerek mantar artıklarının sindirim sisteminden uzaklaştırılmasına çalışılmalıdır. Belirtiler görüldükten sonra ise tedavi koruyucu ve belirtilere yönelik olur. Kanın elektrolit dengesi korunmaya çalışılmalıdır. Bu amaçla IV olarak dekstroz ve sodyum klorür günde 3 litre verilir.
Çöküntü hali uyarıcılar verilerek gider. Vit C, K, ve B kompleks injeksiyonları yapılır. Geniş sepktrumlu antibiyotikler verilir. Yapay böbrek uygulaması yararlıdır.
1.b. Helvella zehirleri :Helvella esculeita, H. gigas, Helvellik asit
Amanita toksinlerinden daha az etkili protoplazma zehiridir, ancak bu tür mantarlar da ölüme sonuçlanan zehirlenmelere neden olmaktadırlar. Helvellik asitin etkisi etkisi hemolitiktir, ısıya dayanıklı olmadığından pişen mantarların zehirlenmeye neden olduğu görülmemiştir. Helvella türlerinde bulunan maddelerin kimyasal yapısı tam aydınlatılmış değildir. Asıl etkisini karaciğer zehri olarak gösterir, kan zehiri olarak da etkir. Mantar yendikten sonra 6-10 saat kadar süren belirtisiz devreden sonra zehirlenme ortaya çıkar. Bütün belirtiler amanita toksinleriyle olanlara benzer ancak daha az ciddidir. Bütün mantarlar yendikten sonra ölümle sonuçlanan zehirlenmeler % 2-4 oranlarındadır.
2. Nörolojik etkili maddeler:
2.a. Muskarin: İlk kez A.muscaria’dan elde edilen bir madde olduğu için bu ismi almıştır. Ancak amanita türü mantarlarda asıl zehirli etki gösteren madde değildir ve amanitalarda çok küçük oranda bulunur En fazla (%0,73) inocybe türlerinde bulunur, Clitocybe ve Lepiota türlerinde de bulunmaktadır.
Muskarin etkisini kolin esteraz aktivitesini inhibe ederek gösterir. Muskarin tetrahidrofuran halkası taşıyan kuaterner amonyum bazıdır. Yapısı konum bakımından asetil koline benzediğinden reseptörlere affinite gösterir ve reseptör – muskarin kompleksi meydana gelerek kolin esterazın aktivitesini inhibe etmiş olur.
Muskarin taşıyan mantarlarla zehirlenme belirtileri, mantar yendikten 15 – 30 dakika sonra görülür. Tükrük atımı ve göz yaşının çoğalmasından sonra kusma, karın ağrısı ve ishalle zehirlenme ortaya çıkar. Nabız yavaş ve düzensizdir, pupil daralmış ve solunum astimatik görünüm almıştır. Hastanın zihinsel yetenekleri kaybolmaz. Ölüm kalp ve solunum bozuklukları sonucu olur. Muskarin taşıyan mantarlarla zehirlenmede eğer kusma yoksa mide yıkanır. Özel antidot olarak deri altı 0,5 – 1 mg atropin sülfat verilir, gereksizce yarım saat sonra aynı doz tekrarlanır. Kusma durduktan sonra ağız yoluyla büyük hacimlerde seyreltik tuzlu su ve glikoz çözeltileri verilir.
2.b. Mantar atropini: A. muskaria, A. pantherina,
Bu tür mantarlar muskarin taşımakla birlikte, neden oldukları zehirlenme santral sinir sistemi uyarılması şeklindedir, bu etkiyi oluşturan maddelerin kimyasal yapısı aydınlatılamadığından bu konudaki bilgiler yeterli değildir. Ancak görülen etkinin atropin etkisine benzemesi nedeniyle bu mantarların etken maddelerine mantar atropini anlamında pilzatropin denilmektedir. Zehirlenme belirtileri mantar yendikten 1 – 2 saat sonra görülür. Kusma her zaman görülmez. Hastadaki belirtiler alkol zehirlenmesini anımsatır, rahatsızlık, görüş bozuklukları ve kasılmalar görülür, şuur kaybolur.
Mantarın muskarın içeriğine ve yenen miktara bağlı olarak mantar atropini zehirlenme belirtileriyle birlikte muskarin zehirlenmesi belirtileide görülebilir.
İyileşme 24 saat içerisinde olur, bu tür mantarların ölüme neden olması sık değildir.
Tedavi zehirli mantarın mide yıkanması, kusturucu veya müshil yardımıyla ortamdan uzaklaştırılmasıyla olur. Atropin vermekten kaçınılmalıdır. Fenobarbital veya klorpromazin uyarılma sırasında verilebilir. Hasta deprese duruma geldiğinde kafeinli içeçekler verilir. Daha ileri tedavi belirtilere göre yapılır.
2.c. Psilcybin taşıyıcı mantarlar. Psilocybe, Conocybe, Russula türleri.
Bu tür mantarların taşıdığı etken madde psilocybin ve psilocin adı verilen triptamin türevi maddelerdir. Bu tür mantarlar yendikten sonra psikotropik belirtiler görülmektedir. İlkel büyü ayinlerinde psilocybe türleriyle birlikte diğer türlerinde kullanılması benzer yapıda aktif madde taşıdıklarını düşündürmektedir. Psilocybin ve psilosin aynı fizyolojik etkiyi gösterirler fakat mantarlarda psilosibin daha fazla oranda bulunur. Psilosibin biyotransformasyon sonucu da fosforile olarak psilosine dönüşür ve etkisini bu şekilde gösterir. Psilocybin taşıyan mantarların yanmesinden 30 – 60 dk sonra LSD etkisine benzeyen ve birkaç saat süren psikotomimetik belirtiler ortaya çıkar. Hasta endişeli bir hal alır ve anlayışı azalır. Değişik renk ve şekillerde halusinasyonlar görmeye başlar. Zehirlenme belirtileri 5 – 10 saat içinde kendiliğinden yok olur. Mide yıkanması veya kusturma yararlıdır, belirtilere göre tedavi yapılır.
Sindirim sistemi iritanları: Agaricus boletus, Cantharellus, Lactarius, Lepiota gibi mantar türleri sindirim sistemi iritanları taşırlar. Bu maddelerin kimyasal yapıları bilinmemektedir, fakat genel olarak reçine benzeri maddeler oldukları düşünülür.
Bu tür mantarlarla olan zehirlenmeler yendikten ½ - 1 saat sonra belirir. Kusma, mide bulantısı, ishal, hafif ya da çok şiddetli şekilde görülür. Şiddetli durumlarda karın krampları da birlikte görülür. Zehirlenme olaylarının çoğunda belirtiler birkaç saat içinde kendiliğinden yok olur, hasta birkaç gün sonra normal yaşantısına döner.
Bu gruba giren mantarlardan Lactarius torminosus, Rhodo phyllusesimatus ve Tricholoma pardimum. Özellkle çocuklar arasında ölümle sonuçlanan zehirlenmelere yol açarlar. R. simatus hepatoksik aktiviteye sahiptir. Tedavi toksik maddelerin sindrim sisteminden uzaklaştırılması ve belirtilere göre yapılır.
Disulfiram benzeri maddeler: Coprinus atramentarius’un yenmesinden sonra alkol alınırsa bazı kişilerde alkol- disulfram etkileşme belirtileri oluşur. Bu iki zehirlenmenin benzerliği bu mantarlarda disulfram varlığını düşündürmüştür. Ancak yapılan çalışmalar kanıtlamıştır.
Diğer Coprinus türlerinden C. comatus bu tür zehirlenmelere neden olmaz .
Zehirlenme belirtileri C. atramentarius ve alkol alınmasından 1 – 2 saat sonra görülür. Kızartma, titreme, çarpıntı, fazla soluma ve taşikardi görülür, kusma ve ishal olmaz. Belirtiler kısa sürer ancak mantar ve alkol miktarına bağlı olarak zehirlenmenin ciddiyeti değişebilir.
İyileşme genellikle kendiliğinden olur, ancak ciddi durumlarda mide yıkanması ve belirtilere göre tedavi yapılması gerekir.

---