Huş Ağacı ve Coğrafi Yayılışı
Huş ağacı (Betula) Huşağacıgiller (Betulaceae) familyasının bir üyesidir. Kırk kadar türü vardır. Avrasya'nın Sibirya ve Batı Rusya bölgelerinde, Orta ve Batı Avrupa'da, Kutup Bölgelerinde, Kuzey Amerika'da , Anadolu'da dağılış gösterir.
Botanik ve bitki coğrafyası bakımından tipik özelliklere sahip huş ağacını çeşitli yönleriyle ele alabiliriz.
1. Botanik özellikleri: Huş ağacı, bitki artıklarının bol bulunduğu nemli, kumlu yerlerde iyi gelişir. Kök sistemi nedeniyle eğimli yerlerde toprakları yerinde tutar, kaymayı önler.
Bol kök sürgünü verir. Tohumla çoğalan huşun çocuktan sürgün vermesi azdır.
Gövde kabuğu, üzerinde yatay dizili benekler bulunan ak ya da çok renkli, düzgün düzeyli ve reçinelidir. Genç ağaçların kabukları yatay bantlar olarak soyulurlar.
Yaşlı ağaçların derin oluklu kabukları düzensiz parçalar biçiminde kırılır. Piramidal bir taç oluşturan kısa ve ince dallar, ağaç yaşlandıkça yatay ve sarkık bir görünüm alır.
Bazı huş türlerinin kabuğu ak ve kağıt inceliğindedir.
Geniş yapraklı orman ağacı olan huş, ışık sever bitkidir. Uzun, kalp biçiminde, kenarları dişli yapraklarının görünümü türlere göre değişir. Yapraklar ile çiçekler aynı zamanda yetişirler. Dallara almaşık olarak dizilen sivri uçlu, dişli kenarlı, yumurta ya da üçgen biçimli yaprakları güzün sararır. Bazı türlerde yapraklar eterli koku yayar. Silisli toprakları seven huşun yaprak döküntüsü azdır.
Bazı huş türlerinde iklim ve toprak yapısına göre çiçekler, yapraklardan önce açarlar.
Erkek çiçekler uzun ve sarkık başaklar, yani tırtıl biçiminde; dişi çiçekler ise daha kısa ve kozalağı andıran dik kümeler hâlindedir. Dişi çiçekler olgunlaştıklarında kanatlı ve tohumlu fındıksı meyvelere dönüşürler.
2.Coğrafi dağılışı: Hastalık ve böcek salgınlarından kolay kolay etkilenmeyen huş ağacı Kuzey Yarımküresinin birçok yerinde baltalık ve korulu baltalık ormanlarda yetişir.
Kuzeye, Kutba doğru çıktıkça bodurlaşan huş ağacı 72. dereceden sonra artık görülmez olur. İskandinav ülkelerinde en çok bulunan geniş yapraklı orman ağacı huştur. Kanada'da yaygın olarak ormanlarda yer tutar.
Orta Asya'da Türkler huşa" kayın" adını vermişlerdir. Kafkasya'nın Türkçe konuşulan bölgelerinde (Dağıstan, Azerbaycan vd. yerler)" Tozağacı" denilmektedir.
Türkiye'de üç çeşit huşun yetiştiği saptanmıştır.
- Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu'da
Siğilli huş (Betula verrucosa, B. Alba:B. Pandula),
- Doğu Anadolu'da Tüylü huş (Betula pubescens, B. Litwnowinii),
- Çoruh vadisinde Kızılağaç yapraklı huş( Betula medwedievi: Hatila huşu).
Huş ağacın zor yetiştiği İzlanda adasının da ender ağaçlarından biri olmakla dendrolojik, silvikültürel bir değer taşır. Betula alba İzlanda'nın karakteristik ağaçlarından biridir. Betula nana ise bir relik sayılmaktadır." Batı ve Orta Avrupa'da pleistosene ait bir relik olan Betula nana (cüce huş), Doğu Avrupa ve İskandinavya'da çok daha yakın bir zamana, postglasyale ait bir reliktir. Çünkü bunun bu son iki bölgede bulunduğu yerler son glasiyasyon esnasında inlandsisle kaplı idi ve cüce huş buralara ancak buzulların çekilmesinden sonra, yani postglasyalde sokulmuştur"(Erinç 1977:107)..
3.Değerlendirilmesi: Huş, saf ormanlar oluşturur ya da karışık ormanlarda ağırlıklı bir yer tutar.
Huşun kuru yaprakları önemli bir hayvan besinidir; koyun ve keçiler onları zevkle yerler.
Rombik ve kalb şeklinde olan siğilli huşun yapraklarında eterik yağ olduğu belirlenmiştir.
Halk tıbbında yaprakların önemi vardır. Mayıs ayında, bitki tam çiçek açtığında yapraklar
toplanır. Yapraklarda ayrıca katranlı maddeler, C vitamini, saponinler, flavonoidler vardır. Yapraklar antibiyotik hassalı maddelerce de zengindir. Bilimsel tıpta da yapraklar, demleme ve pişirme şeklinde böbrek ve karaciğer hastalıklarında idrar çıkartan,öd kovucu madde olarak yararlanılır. Halk tıbbında ise verem hastalığının iyileştirilmesinde değerlendirilir.
Huş ağacının tomurcuklarında % 3.5-8 eterik yağ vardır. Bu yağ katı haldedir. Toplanan tomurcuklar soğuk yerde kurutulur. Eğer sıcak ortamda kurutulursa tomurcuk açılıp dökülür. Yaprakların iyileştirici özelliklerinin hemen tamamı tomurcuklarda da vardır.
Huşun kabuk ve dallarından kuru damıtma yöntemiyle katran elde edilir.
Bu katran cilt hastalıklarında antiseptik ve dericilikte sepileyici olarak kullanılır.
Huşun kabuğu ince ve sugeçirmez olduğundan Kuzey Amerika yerlilerince çatı, kano ve ayakkabı yapımında değerlendirilir.
Huşun özsuyundan" Huş birası" adlı içki elde edilir. Özsuyu çok bol ve tatlıdır. Şeker ve alkollü içeceklerin yapımında da değer taşır.
Huşun genç sürgünleri kaba süpürge yapımına elverişlidir. Kabuğunda betulin denilen antiseptik bir madde vardır. Taneli bitki sayılan huşun kabuğu köselecilikte doğrudan kullanılır. Deri tabaklamakta katranı kullanıldığında Rus köselesine hoş bir koku verir; köseleyi böceklerden korur.
Huşun en çok kullanılan bölümü gövdesidir.
Odunu doğramacılıkta, sandık, fıçı, makara yapımında kullanılır. Gayet iyi tornaya gelir. Takunya, fıçı çemberi içinde huş odunu değerlendirilir. İskandinav ülkelerinde çok kâğıt hamuru elde edilmesi huş ağaçları sayesinde olmaktadır.
Mobilyacılıkta, kaplamacılıkta, oymacılıkta, kontrplak, alet sapları yapımında da huştan yaygın olarak yararlanılmaktadır. Canlı bir alevle sabit şekilde yandığından değerli bir fırın odunu olan huş ağaçları bazı ülkelerde 10- 12 yılda bir kesim yapılarak sağlanır. Kuzey Amerika'da kara huştan kağıt ve hafif kayık( kano) yapılmaktadır.
Çabuk büyüyen, Soğuğa dayanıklı, hastalık ve böcek salgınlarından kolayca etkilenmeyen, zarar görmeyen huş, ağaçlandırmalarda ve toprak kaymalarını önlemede de yaygın olarak kullanılmaktadır. Yaprakları, gövdesi güzel görünüşlü olduğundan cadde ve sokaklarda, parklarda süs, bezek ağacı (dekoratif) gibi yetiştirilmektedir.
Prof.Dr. Emrullah GÜNEY
Dicle Üniversitesi Coğrafya Ana Bilim Dalı Bşk.
Kaynaklar
Atalay İ.1994. Türkiye Vejetasyon Coğrafyası, İzmir
Dönmez Y. 1976. Bitki Coğrafyasına Giriş.
İst. Ün. Yay.no.2155 Coğr. Enst.yay.no.84,İstanbul
Eliyev C.Eliyev R-Efendiyeva Ş1984. Bitki
Coğrafiyası- Botanika Esasları İle Maarif Neşriyyatı
Erinç.Ş.1977.Vejetasyon Coğrafyası, İst. Ün.yay. no.
2276 Coğ.Enst. yay. No. 92. İstanbul
İnandık.H.1969.Bitkiler Coğrafyası(ikinci baskı),
İst Ün Coğr Enst yay no: 930-32, İstanbul
İzbırak R. 1976. Bitkiler Coğrafyası, Ank Ün, DTCF yay .226
Kayacık h.1977 Orman ve park Ağaçlarının Özel Sistematiği,II. Cilt, Angiospermae
(Kapalı Tohumlular)3. Baskı, İst Ün . yay. 2400, Orm. Fak. Yay.247, İstanbul
www.ttkder.org.tr
Botanik
-
Bitkisel Hormonlar Nelerdir?
-
Bitkisel Hormonları Nelerdir? Auxinler - Oksin Bitki Büyüme Hormonlarının Görevleri Nelerdir?
-
Pinus cembra - İsviçre Fıstık Çamı
-
Pinus banksiana - Banks çamı
-
Pinus aristata (Higori çamı)
-
Palinoloji – Polen Bilimi Hakkında Bilgi
-
Kaktüsgiller - Cactaceae Hakkında Bilgi
-
Papatyagiller - Asteraceae Hakkında Bilgi
-
Karanfilgiller - Caryophyllaceae Hakkında Bilgi
-
Periyant Nedir ? Periant (Çiçek Örtü Yaprakları)
-
Bitki Yaprak Tipleri Ve Görevleri - Yaprak Çeşitleri
-
Bitkilerde Gövde Çeşitleri ve Gövdenin Görevleri Nelerdir ?
-
Opuntia ficusindica - "Dikenli İncir"
-
Bitkilerde Bulunan Doğal Renk Maddeleri
-
Bitki Stresi: Abiyotik ve Biyotik Faktörler