Biyologlar - Biyolojiye Gerçekçi Yaklaşım

BÖCEKLERDE AĞIZ YAPISI VE AĞIZ TİPLERİ

---

Basin alt veya ön tarafina yerlesmis olan agiz üç extremite ve diger bazi parçaciklardan yapilmistir. Agiz, böcegin aldigi besinin sivi veya kati olmasi, herhangi bir hayvansal veya bitkisel doku içersinde bulunmasi sebebi ile degisik yapilar kazanmistir. Agiz parçaciklarinin yapisi, böceklerle savasta kullanilacak ilacin seçiminde önemli rol oynar. Örnegin, bitkiyi sokarak özsu emen bir böcekle savas için mide zehiri kullanmak bosunadir. Zira ilaç bitkinin yüzeyindedir ve böcek içerisinden besin almaktadir.
Baslica agiz tipleri asagida belirtilmistir.
Çigneyici agiz: Bu tipe isirici veya kemirici agiz adi da verilebilir. Adindan da anlasilacagi gibi bu sekilde agiz yapisina sahip böcekler besinlerini isirip çignemek suretiyle alirlar. Bu tipe örnek olarak Orthoptera, Coleoptera ve Isoptera takimlarina bagli böcekleri gösterebiliriz. Çigneyici agiz tipi esas yapidadir. Bunun degismesi ile diger tipler meydana gelir.
Agiz parçalarinin üzeri bir deri uzantisindan ibaret olan labrum (üst dudak) tarafindan kismen örtülmüstür; bu genis ve yassi yapilidir. Esas agiz parçalarindan ilk çifti olan, kahverenkli ve saglam yapili mandibula, labrumun hemen altinda ve yanlara dogru yer almistir. Mandibulanin ödevi besin maddesini parçalamak oldugundan iç kisimlari keskin dislidir. Daha altta sagli sollu bir çift halinde I. maxilla vardir. Bu kisim üzerinde Cardo birinci maxillayi agiz boslugunun yanlarina baglar; Stipes birinci maxillanin tabanini olusturur. Diger parçaciklar buna baglidir. Bundan yanlara dogru uzanan birkaç halkadan ibaret ve antene benzer yapida olan kisim Maksillar palpus (çogul hali Palpi) adini alir. Genellikle üzerinde ince killar vardir ve tad alma görevini yüklenmistir. Stipes ve palpustan içeri dogru iki çigneyici kisim uzanir. Bunlardan biri Galea (dis çigneyici), digeri Lacinia (iç çigneyici)dir. Bu parçaciklar besinin daha ufak bir hale getirilmesi isini yapar. Agzin orta yerinde, iki kismin kaynasmasi ile simetrik tek bir parça halini almis olan II. Maxilla bulunmaktadir; bu birlesik parçaya labium adi da verilir. Bunun taban kismini, altta Submentum, üstte Mentum ve bunun ucunda Prementum olusturur. Prementum'un yanlarinda, asagiya dogru ikinci maxilla palpuslari anlamina gelen labial palpus bulunur. En ortada Glossa (dil) ve onun yanlarinda Paraglossa (yandil) yer almistir. Bu kisimlara ilave olarak agiz tabaninda ayrica Hipofarinks (labiumun içyüzeyinde yeralir, agiz tabaninin dil biçiminde uzayan kismidir) veEpifarinks (labrumun altinda ve gerisinde yeralir, tat alma organini olusturur) yeralir.
Yalayici-emici agiz: Arilar (Hymenoptera)'in çogu besin maddelerini sekerli eriyikler halinde ve emerek aldiklarindan, agiz parçalari bu ise uygun sekillenmistir.
Mandibullar, bir evvelki tipe nazaran ufalmis ancak fonksiyonlarini tamamen kaybetmemistir. Örnegin üzüm üzerinde beslenen bir ari önce mandibulalari vasitasi ile meyvenin kabugunu parçalar. Birinci maxillalarin esas tipte çok uzun olan palpuslari körelmis durumdadir. Buna karsi galea kalinlasmis ve uzamistir. Enine kesitte, bunun bir kilif olusturacak sekilde, diger kisimlari sardigi görülür. Labium bu tip agiz parçalarinin besin alma isini sagliyacak sekilde degisiklige ugramistir. Prementum ve buna bagli parçalardan glossa ve palpus'lar uzamis paraglossa ise aksine körelmistir. Glossanin meydana getirdigi boru enine kesitte gayet belirgin olarak görülür.
Emici agiz: Kelebeklerde (Lepidoptera) agiz parçalarinin yapisi, esas yapiya nazaran bir hayli degisiklik gösterir. Labrum ve mandibula kisalmistir. Birinci maxilla, simdiye kadar görülenlerin aksine kaynasarak tek parça haline dönüsmüstür. Galea olaganüstü gelismis, bir hortum seklini almistir. Parçanin enine kesidi incelenirse herbir galeanin bir oluk seklinde oldugu ve bunlarin karsilikli durmalari ile de hortumun meydana geldigi görülür. Dinlenme halinde hortum kivrilmis olarak basin alt tarafinda durur. Beslenme sirasinda açilarak düz bir durum alir. Bununla beraber, bazi kelebeklerde hortum kismen veya tamamen dumura ugramistir. Ikinci maxillalarin sadece palpus kisimlari kalmistir ve bunlar basin ön tarafinda ileri veya yukari dogru uzanmis olarak durur.
Sokucu-emici agiz: Bazi böcekler, bitki veya hayvan dokusu içerisinde bulunan sivilari emerek beslenirler. Bu sebep ile agiz yapilari evvela bu dokuyu delmeye, sonra siviyi emmeye elverisli durumda olmalidir. Bu tip agiz parçalarinin yapisinda, böcek gruplari arasinda bazi farklar bulmak mümkündür; bu yüzden sokucu-emici agiz yapilarini birkaç alt tipe ayirmak yerinde olur;
*Alti igneli sokucu-emici agiz: Labium uzayarak bir Proboscis (hortum) halini almistir. Bunun üst tarafinda kalan boslugu gene uzamis yapida olan ve ayni zamanda sokucu igne durumunda ki labrum örter. Böylece labium meydana getirdigi oluk içersinde 6 igne göze çarpar. Bu ignelerin iki adedi mandibullalardan diger iki adedi birinci maxillalardan ve sonuncusu hypopharynx'den meydana gelmistir. Bu ignelerin uçlari disli oldugundan besini saklayan doku kolayca delinir. Hypopharynx'in ortasinin delik olusu sokulan hayvan dokusundan emilen kanin pihtilasmasini önleyici tükrük maddesinin akitilmasina yarar; bu delige tükrük maddesi kanali adi verilir. Kanin emildigi kanal ise hypopharynx ile labrum arasindaki bosluktur, emme kanali adini alir. Bu tipteki agiz yapisina Diptera takimina bagli bazi familyalarda (Culicidae, Tabanidae gibi) rastlanir. Sineklerde 4 igneli sokucu emici agiz da görülür. Önceki tipten farki mandibul ignelerinin olmayisi ve esas delici organin hypofarinx olusudur. Labrum, I. maxilla(2) ve hypopharyn, 4 igneyi olusturur. Salgi kanali hypopharynx içinde, beslenme kanali labrum ve hypopharynx arasindadir.
*Dört igneli sokucu-emici agiz: Bir evvelki tipe nazaran fark, hyophorynx'ten yapilmis ignenin bulunmayisi ve labrumun ufak kalisi dolayisiyle sadece dört adet ignenin mevcut olusudur. Tükrük ve emme kanallarinin yeri de degismistir. Birinci gaganin dis segmentli kismi labiumdur ve 4 igne tasir. 2 mandibul, 2 tane I. maxilladan olusur. Labrum gaga kaidesinde kisa bir lobtur. Hypopharynx de gaga içinde kisa bir lob halindedir. Labium parçalamaz fakat örter. Maxillalar karsilikli gelerek besin ve emme kanallarini olusturur. Birinci Maxilla igneleri karisilikli duruslarinda aralarinda iki boru meydana getirirler. Bu boru veya kanallardan labrum tarafindaki emme, digeri tükrük kanalidir. Hemiptera ve Homoptera takimlarina bagli böceklerin agiz parçalari bu tiptedir. Dinlenme durumunda bas ve thorax'in altinda geriye dogru uzanmis olan hortum, beslenme sirasinda vücudu dik bir hale getirir; igneler doku içersine daldirildiginda, ikinci maxillanin olusturdugu oluk, kivrik vaziyette disarida kalir.
*Iki igneli sokucu-emici agiz: Bazi Diptera'larda görülür. Madibulalar tamamen dumura ugramis ve birinci maxilladan ise geriye sadece palpus'lar kalmistir. Ikinci maxilla'nin teskil ettigi hortum içerisinde sadece iki igne görülür. Bunlardan birisi hypopharynx digeri labrumdan meydana gelmistir. Tükrük kanali hypopharynx içindeki delik olup emme kanali ise bununla labrum arasindaki bosluktur. Asil sokma isi labium (ikinci maxilla) tarafindan yapilir, ucunda iki ufak plak (labellum) vardir.
Musca domestica L.'nin agiz yapisi esas itibariyle bu sekilde ise de yukarida bahsedilen iki igne ufalmistir. Maxilla ve mandibullar görev yapmaz. Ikinci maxillanin olusturdugu oluk içersinden ileriye dogru uzanan ve uçta genisleyerek iri çikinti halini alan labial sünger gibi bir yapi olan labelluma sahiptir. Bu sivi besine sokulur. Üzerinde incecik oluklar bulunmaktadir. Salgilanan tükrük bu oluklardan alinacak besin üzerine akitilir ve bu suretle eritilen besin maddesi ayri oluklar vasitasi ile alinarak özel olukla agiz bosluguna sevkedilir. Görüldügü üzere, karasinegin agiz parçalari yapisi sokucu-emici olmaktan ziyade bir çesit yalayici-emici tiptedir.
Üç igneli sokucu-emici agiz: Bitki dokusunu sokarak beslenmeye uygun agiz yapisina sahip böcek takimlarindan birisi de Thysanoptera'dir. Bunlarin agizlarinda birisi sol mandibuladan, ikisi birinci maxilladan yapilmis 3 igne bulunur. Sag mandibul körelmistir.

Pirelerin (Siphonaptera) agiz parçalari bu tipte olup, 1 tanesi epipharynx, 2 tanesi I.maxilladan (lacinia) olusmus 3 stilet içerir. Delme islemi kenarlari tirtikli olan maxillaya ait igneler tarafindan gerçeklestirilir. Emme kanali epipharynxle maxilla igneleri arasinda uzanirken, tükrük kanali maxillaya ait ignelerin karsilikli gelmesiyle olusan oluktur. Labial ve maxiller palpuslar dinlenme sirasinda stiletleri örter.
Cervix veya Boyun
Bas ile gövde arasindaki membran özelligindeki kisim boyun veya cervix'dir. Bazilari bunu microthorax adi ile ayri bir vücut segmenti olarak kabul ederlerse de bu hususu destekleyen pek az delil vardir. Daha ziyade cervix, labial bas segmenti ve prothorax segmenti ile bunlarin arasindaki bükülebilir özellikteki alani kapsar. Cervix'in içine basin gövde ile eklemlesmesine yarayan 2 çift cervical sclerit gömülü durumdadir. Her iki yanda bulunan ikiser sclerit birbiri ile mentese gibi baglanarak tek bir parça haline gelmistir. Bu parça anterior olarak basin post occiput kismi üzerindeki occipital condyl ile; posterior olarak ta prothorax ile eklemli baglanti olusturur. Cervical scleritler çogunlukla prothorax'in pleura'lari ile kaynasirlar.
Genel Anlamda Böcek Segmentinin Gelisimi
Bugün yasayan ilkel böcek gruplarinda ve Chilopoda'da bulunan yapi, her iki gruptaki vücut segmentlerinin bes özellik gösteren basit bir tipten evrimlestigi düsüncesini uyandirmaktadir. Bu özellikler sunlardir:
l. Tergum veya thoraxda notum denen sklerotize dorsal plaka,
2. Ventralde yer alan sternum veya sklerotize plaka,
3. Tergum ve sternumu birlestiren tamamen membran özelliginde pleural bölge,
4. Bir çift segmentli bacak; bazal segment olan coxapodit, tergum ve sternum arasindaki membrana gömülü durumdadir. Coxapodit, bir bazal kisim (subcoxa) ve apikal kisim (coxa) olmak üzere iki kisma ayrilmistir. Subcoxa 3 sclerite ayrilmis durumdadir.
5. Her bir ayagin kaidesinin üst kisimdaki membran üzerinde bir stigma yer alir.

---