Besiyeri hazırlanmasında kullanılan maddeler nelerdir ?

Besiyerleri hazırlanırken amaç, hedef organizmanın gelişmesi için en uygun ortamı oluşturacak oranlarda gerekli besin maddeleri ile dengelenmiş karışımı sağlamaktır.

Besin öğelerini fazla miktarda eklemekle optimal besiyeri elde edilemez. Gelişme için gerekli olan maddeler, doğrudan mikroorganizmaların beslenme şekilleri ile ilgilidir ve besiyerinde zorunlu olarak bulunur. İnhibitörlerse gelişmesi istenmeyen mikroorganizmalar için gerektiğinde selektif besiyerlerine ilave edilir. Bunların dışında yine gerektiğinde indikatörler, jelleştiriciler vb. pek çok madde de besiyeri bileşimine girer.

Besiyeri bileşiminde bulunan maddeler ve özellikleri aşağıda açıklanmıştır.

- Su: Besiyeri hazırlamada kullanılan suyun damıtma veya deiyonizasyon ile taze hazırlanmış olması, başta bakır olmak üzere toksik metalleri içermemesi gerekir. Taze hazırlanmış saf suyun pH'ı 6,5 - 7,5 arasında olmalıdır. Depolanmış saf su atmosferik karbondioksitin absorbe edilmesi sonucu asidik pH gösterir. Saf suyun pH'ı 5,5'in altında ise bu su ısıtılarak C02 uzaklaştırılır ve pH yeniden kontrol edilir pH hâlâ düşükse NaOH ile nötral pH'a getirilir ve saf su sistemi kontrol edilir.
- Pepton: Proteinlerin hidroliziyle elde edilen ürünlere verilen genel isimdir. İstisnalar dışında, mikroorganizma gruplarının oldukça büyük bir bölümü, proteinleri azot kaynağı olarak kolaylıkla kullanamaz.
- Maya ekstraktı (Maya özütü, yeast extract): Bileşimindeki aminoasitler, peptitler, vitaminler, karbonhidratlar ve mineraller nedeniyle pek çok mikrobiyolojik çalışmada besiyeri katkısı olarak kullanılır.
- Malt ekstraktı (Malt özütü, malt extract): Biralık arpanın çimlendirilmesi ve kavrulması ile elde edilen malttan üretilir. Maya ve küflerin geliştirilmesi için kullanılır.
- Et ekstraktı (Et özütü, meat extract): Karbonhidrat içermez. Bu nedenle karbonhidratlardan asit oluşturma testlerinde kullanılabilir.
- Beyin ekstraktı (brain extract) ve kalp ekstraktı (heart extract): Zor gelişen patojen bakterilerin geliştirilmesi için brain heart broth ve brain heart ınfusion gibi isimlerle anılan besiyerlerinin bileşimine katılır.
- Karbonhidratlar: Bazı besiyerlerinin bileşimine bakteriler için enerji ve karbon kaynağı olarak katılır ayrıca asit oluşturmaya dayalı identifikasyon testlerinde de kullanılmaktadır. Karbon kaynağı olarak en çok kullanılan karbonhidratlar glikoz, laktoz ve sakkarozdur.
- Agar: Deniz yosunlarından elde edilen, besiyerlerinin katı hâle getirilmesi için kullanılan jelleştirici bir maddedir. Yaklaşık 85-90 °C'de erir, 40-45 °C'de jelleşir. Besiyerine amaca göre % 0.05-2 gibi geniş bir sınırda ilave edilebilir. Genel olarak katı besiyeri hazırlamada kullanım konsantrasyonu %1-2’dir yani 1 litre besiyeri hazırlamak için 10-20 gram agar kullanılması gerekir.
- Jelatin: Sinir, deri, kemik, kıkırdak gibi hayvansal dokulardan elde edilen protein yapısında bir maddedir. Agar gibi katılaştırıcı özelliği vardır fakat daha çok mikroorganizmaların proteolitik aktivitelerini ortaya çıkarmak için kullanılır.
- Tuz: Aksi belirtilmedikçe tuz denilince sodyum klorür anlaşılır. Çoğu besiyerinin bileşimine izotonik bir ortam oluşturmak için katılır. % 0.9 NaCl, serum fizyolojik adı ile seyreltme çözeltisi olarak yaygın şekilde kullanılır.
- İnhibitörler: Selektif besiyeri bileşimlerinde istenmeyen mikroorganizmaların gelişimini baskılayan çeşitli inhibitör maddeler kullanılır. İnhibitör maddelerin etki şekilleri çok farklıdır ve güçleri yoğunluklarına bağlıdır.
- Diğer maddeler: Besiyerlerine farklı amaçlarla katılan pek çok madde çeşidi vardır. Bunlar tampon (pH değişimlerini geciktiren) maddeler, inaktivatör (antimikrobiyel maddeleri inaktive eden) maddeler, stimülatör (gelişmeyi teşvik eden) maddeler, özel besin (istenen mikroorganizmanın kullanabileceği, diğerleri için besin maddesi olarak yararlanılamayan) maddeleri, indirgeyici (anaerobik ortam oluşturan) maddeleri, doğal ortam oluşturanlar, identifikasyon amacıyla kullanılan maddelerdir.