Sıtmanın biyolojisi ve epidemiyolojisi

Sıtmanın özellikle epidemiyolojik özellikleri ile ilgili Türkçe basılmış ülkemizdeki en yeni ve bize göre en iyi derlenmiş kaynak Prof. Dr. Recep Akdur'un 1997 yılında yayınladığı "Sıtma Eğitim Notları" isimli kitaptır.

Bundan dolayı, daha çok sıtma vektörünün ekolojisi ve mücadelesi temeline oturtulan kitabımızda, bu konuyla ilgili gereğinden fazla ayrıntıya girmeyeceğiz.

İnsan sıtma parazitinin, sivrisinek vücudunda ve insan vücudunda geçen ayrı ayrı iki fazı bulunmaktadır (Şekil 4). Bunlardan sivrisinekte geçen kısmına, dış evre ya da eşeyli üreme/seksüel üreme evresi, insanda geçen kısmına ise iç evre ya da eşeysiz üreme evresi aseksüel evre denir. Bu döngü ile ilgili olarak daha geniş bilgi için bazı kaynaklara başvurulabilir (Belding, 1942; Bruce-ChWatt, 1985; Wernsdorfer and MacGregor, 1988; Akdur, 1997).

Sıtma parazitlerinin sivrisinek vücudunda gelişme periyodu, türlere bağlı olarak 25°C'de 10-20 gün sürer. İç inkübasyon periyodu olarak adlandırılan insan vücudundaki pre-eritrotik gelişme, P. falciparum için yaklaşık olarak 7, P. vivax ve P. ovale için 6-9, P. malariae için 14-16 gün sürer (Jetten and Takken, 1994). Sadece, P. vivax ve P. ovale’nin sahip olduğu hiponozoitler, karaciğer şizontları içerisinde başlayan gelişimlerini 4 yıldan daha fazla süre sürdürebilirler.

P. falciparum insan plasmodiumları arasında en tehlikeli olanıdır. Bu parazitin tropozoitleri, beyin, kalp ve dalak gibi iç organların kılcal damarlarında çok uzun süre kalabilirler. Kan içerisinde P. Wivax'ın parazit yoğunluğu %2.5-3 dolayındadır. Buna karşılık P. falciparum 'un birinci enfeksiyon sırasında parazit yoğunluğu P. vivax 'in 10-20 katına çıkabilir. Bu tip bir enfeksiyon insanları 2-3 hafta içerisinde ölüme götürebilir, bazen hastalığın başlangıcından bir hafta sonra bile ölümler görülebilir.

Sıtmanın endemik (yerli bulaş) özelliği, bulaşımın derecesine göre sınıflandırılmıştır:

1 . Hipoendemi: Küçük bulaşımların olduğu alanlar

2 . Mesoendemi: Lokal çevrime bağlı olarak bulaşımın çeşitli oranları

3 . Hiperendemi: Tüm yaş gruplarında sıtmanın etkisinin görüldüğü mevsimsel bulaşımlar

4. Holoendemi: Tüm yaş gruplarında ve bir kısım erişkinde immün sisteme etki yapan yüksek dereceli perenniyal bulaşım

Endemik alanlarda sıtma riski bağışık olmayan insan topluluklarıyla iyi bir şekilde sınırlandırılmıştır. Hiper ve holoendemik alanlar (durağan sıtma alanları), endemik olmayan alanlardan gelen yolcu ve göçmenlerin bağışık olmayan ve 3-6 aylıktan 5 yaş grubuna kadar olan çocukları içeren bir bölüm için büyük risk taşımaktadır. Böyle bir karışım yani ülkemizde de geçici mevsimlik işçilerin göçleri sonucunda oluşan taşıma ve bulaşımda da görüldüğü gibi endemizimdeki (lokal durağanlık) azalış, yeni birkaç epideminin oluşması için potansiyel teşkil etmektedir. İşte bu şekilde, düzensiz sıtma bulaşımının olduğu alanlarda (Çukurova-Güneydoğu Anadolu boylamı), az sayıda insan erken bir sıtma tecrübesi edinmiştir, bu durum büyük bir epidemi sırasında tüm yaş gruplarının hassasiyeti açısından bir tehlike oluşturabilir. Bu yüzden, sıtmanın lokal sınırlar içerisinde kontrol altına alınması, parazitin epidemisinin önlenip, azaltılması için oldukça önemli bir adım teşkil etmektedir. Epidemideki en önemli konulardan birisi de, özellikle sıtma-endemik zon sınırı üzerinde yer alan insan nüfusunun büyük bir risk altında oluşudur. Bu nüfus, endemik alan dışına sıtma parazitinin taşınması açısından öncü populasyonu oluşturmaktadır. Yıllar içerisinde, sıtma riski olmayan yeni bölgelerde {endemik alan dışında) vektör sivrisinekler için oluşabilecek uygun koşullar, bu endemik zon üzerinde yaşayan insanların özellikle bağışık olmayanları aracılığıyla, parazitin bu yeni alanlara taşınması sağlanacaktır. Böylece hastalık, daha geniş bir alanda bağışık olmayan insanları etkileyerek, yöresel bazdan yıllar içerisinde ülkesel, kıtasal belki de küresel baza yayılacaktır.

Bu yayın birinci basamak sağlık hizmetlerinde görev yapan sağlık personelinin eğitiminde kullanılmak üzere T.C. Sağlık Bakanlığı Sıtma Savaşı Daire Başkanlığı ve Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü işbirliği ile hazırlanmış ve bastırılmıştır. Bütün hakları Sağlık Bakanlığı’na aittir. Kaynak gösterilmeksizin yayınlarda kullanılamaz, alıntı yapılamaz.

Sıtma Vektörünün Biyo-Ekolojisi Mücadele Organizasyonu ve Yöntemleri Birinci Basım: 3500 adet EKİM 1998- ANKARA

Yrd.Doç.Dr. Bülent ALTEN

Doç. Dr. Selim S. ÇAĞLAR

#sıtmanın #biyolojisi #epidemiyolojisi