Biyologlar - Biyolojiye Gerçekçi Yaklaşım

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME

---

I. Çiçeksiz Bitkilerde Üreme:
Çiçeksiz bitkiler genellikle metagenezle ürer. Metagenez, eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip ettiği üreme biçimidir.
Ulotrix'de metagenez:
Ulotrix "n" kromozomlu bir bitkidir. Mitoz bölünmeyle gametleri oluşturur. Gametler döllenerek zigotu, zigot mayoz bölünmeyle zoosporları, zoosporlar mitozla gelişerek "n" kromozomlu ulotrix'i oluştururlar. Eşeyli üremesi izogami, eşeysiz üremesi sporogoni şeklindedir.
Karayosununda metagenez:
"2n" kromozomlu sporofit, mayozla sporları oluşturur. Sporlar uygun koşullarda çimlendiğinde, dişi ve erkek gametofitler oluşur, "n" kromozomlu gametofitler mitozla gametleri oluşturur ve bu gametlerin döllenmesiyle yeniden sporofit döl oluşur.
Eğreltiotunda metagenez:
Eğreltiotlarındaki üreme, karayosunlarındakine benzer. Fakat sporların gelişmesiyle karayosunlarında olduğu gibi iki farklı gametofit oluşmaz; hem dişi, hem erkek gamet oluşturabilen protal (önçim) meydana gelir.
Açık Tohumlularda Üreme:
Açık tohumluların tohum taslakları meyve yapraklarının (karpel) üzerinde açıkta bulunur. Çam, ardıç, selvi gibi bitkilerin çiçekleri kozalaklar halindedir. Erkek ve dişi kozalaklarda oluşan gametler, rüzgar yardımıyla tozlaşırlar. Döllendikten sonra meydana gelen tohumlar, uygun ortamlarda çimlenerek yeni bitkileri meydana getirir.
Kapalı Tohumlarda Üreme
Karalarda yaşayan bitkilerin çoğunu çiçekli bitkiler oluşturur. Çiçekli bitkilerin üreme organı çiçektir. Çiçekli bitkilerdeki eşeyli üreme, erkek ve dişi gametlerin oluşmasıyla başlar. Çiçekli bitkiler, çiçeklerde yer alan özel yapılarda meydana gelen gametlerle ürerler. Bitkilerde mayozla meydana gelen haploit hücreler gerçek gamet değildir. Bu gametler mitoz yoluyla yeni haploit hücreler meydana getirerek belirli bir gelişme dönemi geçirirler. Bu gelişmenin sonunda gerçek üreme hücreleri oluşur. Oluşan gametler birleşerek yeni bir diploit (2n) bireyi oluştururlar.
Çiçeğin Yapısı:
Kiraz, elma, bezelye vb. bitkilerin çoğunda dişi ve erkek organ aynı çiçekte bulunur. Bunlara tam çiçek denir Üreme organlarından birini taşıyanlara eksik çiçek denir. Söğüt, kavak, ceviz ve fındık gibi bitkilerin çiçekleri eksik çiçektir. Bunlardan dişi üreme organı bulunanlara dişi çiçek, erkek üreme organı bulunanlara erkek çiçek denir. Ceviz ve fındıkta erkek ve dişi üreme organları ayrı ayrı çiçeklerde fakat aynı bitki üzerinde bulunurlar. Bunlara bir evcikli (monoik) bitkiler denir. Kavak ve söğütte erkek ve dişi üreme organları aynı türe ait farklı bitkilerde bulunur. Böyle bitkilere iki evcikli (dioik) bitkiler denir.
Tam bir çiçek, sapın genişlemesiyle meydana gelen çiçek tablasının üzerinde bulunur. Dıştan içe doğru çanak yapraklar, taç yapraklar, erkek ve dişi organlardan oluşur.

Çanak yaprak (sepal): Çiçeğin en dışında bulunur, genellikle yeşil renklidir. Çiçeğin iç kısmındaki organları korumakla görevlidir.

Taç yapraklar (petal): Çiçekteki değişik ve cezbedici renkler taşıyan yapraklardır. Dişi ve erkek organları korumanın yanı sıra böceklerin ilgisini çekerek tozlaşmaya da yardımcı olurlar.
Erkek organ (stamen): Erkek organlar çok sayıda olup, dişi organın çevresinde yer alırlar. Erkek organ, bir sapçık (filament) ile uç kısmındaki bir başçık (anter) tan; meydana gelmiştir. Başçıklarda teka adı verilen ve içinde çiçek tozu (polen) keseleri bulunan silindir şeklinde dört bölge bulunur.
Dişi organ (pistil): Çiçeğin en iç kısmında, çiçek tablasının ortasında bulunur. Başlıca üç kısımdan oluşur, içerisinde bir ya da çok sayıda tohum taslağını kapsayan şişkin kısma yumurtalık (ovaryum), çimlenen çiçek tozlarının yumurtalığa ulaşmasını sağlayan kısma dişicik borusu (stilus) ve salgıladığı nemli, yapışkan bir madde ile çiçek tozlarının buraya yapışmasını ve çimlenmesini sağlayan kısma da dişicik tepesi (stigma) denir. Dişi gamet yumurtalıktaki tohum taslağında oluşur.

Tozlaşma ve Döllenme:
Çiçek tozlarının, erkek organ başçığından dişi organın tepeciğine taşınmasına tozlaşma (polinasyon) denir. Çiçek tozları dişi organa rüzgar, su böcek, kuş, ve diğer hayvanlarla taşınabilir. Tepeciğin salgıladığı nemli ve yapışkan madde sayesinde polen taneleri burada kalıp çimlenmeye başlar.
Bitkilerde çift döllenme görülür.
1. Yumurta (n) +Sperm (n) Zigot (2n) Embriyo (2n)
2. Polar çekirdekler (n+n) + Sperm (n) Besin deposu (Endosperm)(3n)
Tohum ve Meyve:
Tohum: Döllenmeden sonra tohum taslağının gelişmesiyle meydana gelir.
Embriyo: Endosperm ve kabuk tohumu oluşturur. Tohum embriyoyu korur ve embriyo yeni bir bitki oluşturmak üzere gelişirken ona besin sağlar. Tohum, çiçekli bitkilerin türün devamını sağlamada en ileri adaptasyonlardan biridir.
Embriyo: Zigotun geçirdiği çok sayıdaki mitoz bölünmeler sonucu oluşan yapıdır.
Endosperm (besin deposu): Embriyoyu çevreler. Bitki türüne göre nişasta, protein, yağ ve selüloz gibi maddeleri içerir. Görevi, embriyoyu çimlenene kadar ve çimlenme sırasında beslemektir.

Kabuk: Tohum taslağının dış çeperinin kalınlaşmasıyla meydana gelir. Embriyoyu elverişsiz çevre şartlarına karşı korur. Kabuk sayesinde embriyo çimlenme yeteneğini kay-betmeden uzun zaman kalabilir. Bu süre, kabuğun kalınlığına ve besin deposuna bağlı olarak değişebilir.
Tohumun olgunlaşmasından çimlenmesine kadar geçen süredeki durumuna uyku hâli (dormansi) denir. Uyku hâlindeki tohumlarda metabolizma hızı yavaştır. Bitki türüne göre tohumların büyüklük, şekil ve renkleri farklılık gösterir.
Meyve: Tohum gelişimini tamamlamış yumurtalıktan (ovaryum) meydana gelir. Her meyvede yumurtalıktaki tohum taslağı sayısı kadar tohum bulunur. Meyvenin görevi tohumları muhafaza etmek ve tohumlar erginleştikten sonra onların saçılmasını, yayılmasını sağlamaktır.
Gerçek meyveler: Çiçeğin yalnız yumurtalık kısmından meydana gelir. Şeftali, üzüm, erik, domates vb.
Yalancı meyveler: Çiçeğin yumurtalık kısmıyla birli taç, çanak yapraklar veya çiçek tablasından gelişir. El çilek, ayva, armut vb.
Basit meyveler: Bir dişi organdan meydana gelir. Kiraz, elma, hurma vb.
Bileşik meyveler: Birkaç dişi organdan meydana gelir. Böğürtlen, ahududu, çilek vb.
Elma, armut, basit yalancı meyvelerdir. Çilek, dut, incir ise bileşik yalancı meyveleri teşkil eder.
Etli meyveler: Meyve yaprakları etli ve suludur. Kiraz, üzüm, incir, erik, domates, kabak
Kuru meyveler: Meyve kabukları genellikle sert ve kurudur. Kestane, fındık, buğday, bezelye

Bitkilerde Gelişme ve Büyüme:
Bitkilerde gelişme ve büyüme metabolik olaylar sonucu meydana gelir. Bitkilerde zigot mitoz bölünmeler geçirerek ölünür, büyür, sonunda atalarının özelliklerini taşıyan organiz-ma hâlini alır. Çok hücreli bitkilerde yeni bir bitkinin oluşması üreme şekillerine göre farklılık gösterir. Vejetatif üreyen bitkilerde gelişme bir gözden, bir yapan ya da bir çubuktan olabilir. Bazı bitkilerde tomurcuktan oluşur.
Sporla üreyen bitkilerde ise sporlar uygun ortamda çimlenir ve toprağa bağlanır. Meydana gelen haploit bitkiler ana bitkiye benzemez. Bu bitkilere gametofit denir. Üreme organları gametofitlerde gelişir.
Eşeyli üreyen yüksek yapılı bitkilerde gelişme tohum içinde başlar ve çimlenmesiyle devam eder.
Bir tohumda genel olarak tohum kabuğu, embriyo ve endosperm olmak üzere üç kısım bulunur. Tohumdaki bitki embriyosu genel olarak kotiledon (çenek), embriyonik kök (kökçük), embriyonik gövde (gövdecik)den meydana gelmiştir.
Çimlenme:
Bir tohumun çimlenmesi için ortamda yeterli miktarda su, uygun sıcaklık ve yeterli miktarda oksijen gereklidir. Bu şartlarda embriyo ve endosperm su emerek şişer ve tohum, kabuğunu çatlatır. Bu durum embriyo hücrelerinde bulunan enzimleri harekete geçirerek giberellin hormonunun sentezini başlatır. Giberellin ortamda bulunan absisik asitin etkisini ortadan kaldırır ve amilaz enziminin faaliyete geçmesini sağlar. Böylece besin dokusunda bulunan nişasta amilaz enzimiyle parçalanarak şekeri oluşturur. Meydana gelen şeker, embriyo hücreleri tarafından solunumda kullanılır ve hücrelerin bölünüp çoğalması için gerekli enerjiyi sağlamış olur.

---